Νικόλαος Ἐμμ. Τζιράκης: Βιβλιοπαρουσίαση τῆς μελέτης: Μιχάλη Ε. Ἀγγελάκη, «Ἐθνοϊερομάρτυρας - Ἀρχιμανδρίτης Ἰάκωβος Γεωργίου Ἀρχατζικάκης». Ἐκδότης Κοινωφελὲς Ἵδρυμα Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας «Παναγία ἡ Ἀκρωτηριανή», Σητεία 2020, σσ. 207.

Νικόλαος Ἐμμ. Τζιράκης

Βιβλιοπαρουσίαση τῆς μελέτης: Μιχάλη Ε. Ἀγγελάκη,

Ἐθνοϊερομάρτυρας - Ἀρχιμανδρίτης Ἰάκωβος Γεωργίου Ἀρχατζικάκης. Ἐκδότης Κοινω-φελὲς Ἵδρυμα Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας «Παναγία ἡ Ἀκρωτηριανή», Ση-τεία 2020, σσ. 207. 

Οἱ ἐπισκέπτες τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας, ἡ ἕδρα τῆς ὁποίας εὑρί-σκεται στὴ γνωστὴ σὲ Ἕλληνες καὶ ξένους ἱστορικὴ πόλη τῆς Ἱεράπετρας, δὲν ἀπολαμβάνουν μόνο τὴν ἐξωτικὴ ὀμορφιὰ τοῦ φυσικοῦ τοπίου καὶ δὲν ἀναπνέουν τὴ θαλάσσια αὔρα τοῦ ἀπέραντου γαλάζιου τοῦ Λυβικοῦ Πελάγους καὶ τὴ φιλόξενη προσφορὰ τῶν τοπικῶν ποτῶν καὶ ἐδεσμάτων, ἀλλὰ καὶ τὴ θερμότατη καὶ φιλόξενη ὑποδοχὴ καὶ τὶς εὐλογίες τοῦ Σεβ. Μη-τροπολίτου κ. Κυρίλλου καὶ τῶν μελῶν τοῦ προσωπικοῦ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως. Ὡστόσο, καὶ ὅταν ἀποχωροῦν, ἐπιστρέφοντας στὶς ἑστίες τους, ἐντὸς ἢ ἐκτὸς Ἑλλάδος, ἔχουν στὶς ἀποσκευές τους ἕνα ἢ περισσότερα βιβλία τῶν ἐκδόσεων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως. Τὰ ἐν λόγῳ βιβλία εἶναι ἔργα ἄξιων συγγραφέων, οἱ ὁποῖοι μὲ ἀγάπη, πίστη καὶ ἐπιστημονικὴ θεμε-λίωση τῶν γραφομένων τους φωτίζουν τὸ παρελθὸν καὶ τὸ παρὸν τῆς ἀκριτικῆς περιοχῆς τοῦ σημερινοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου, ὅπου εὐλογίᾳ καὶ χάριτι Θεοῦ διακονεῖ τὴν ὀρθόδοξη πίστη ἡ Ἱερὰ Μητρόπολη Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας μὲ ἄξιον οἰακοστρόφο τῆς ὁλκάδος τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας τὸν Σεβ. Μητροπολίτη κ. Κύριλλο.

Ἡ ἐργασία, τὴν ὁποία παρουσιάζουμε ἐδῶ, διαρθρώνεται ὡς ἑξῆς: α) Εὐλογητικὸ γράμμα τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου· β) Πρόλογος τοῦ Σεβ. Μη-τροπολίτου Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας κ. Κυρίλλου καὶ Προέδρου τοῦ Δ.Σ. τοῦ Ἱδρύματος «Πα-ναγία ἡ Ἀκρωτηριανή»· γ) Ἰδιαίτερες  εὐχαριστίες· Πρόλογος [τοῦ συγγραφέα]· ε) Βραχυ-γραφίες· στ) Φωτογραφία τοῦ Ι.Γ.Α. [ὡς διακόνου] τὸ 1906 στὰ Ἱεροσόλυμα· ζ) Εἰσαγωγή· η) Ἡ Πρώτη Περίοδος (1872-1904)· θ) Ἡ Δεύτερη Περίοδος (1904-1915)· ι) Ἡ Τρίτη Περίο-δος (1915-1922)· ια) Τὸ ἑπταήμερο τῆς καταστροφῆς τῆς Σμύρνης· ιβ) Παράρτημα Α´· ιγ) Παράρτημα Β´· ιδ) Βιβλιογραφία· ιε) Περιεχόμενα¹.

Ὁ συγγραφέας τῆς ἐργασίας Μιχάλης Ε. Ἀγγελάκης, ἐξαίρετος ἐπιστήμονας καὶ καταξιω-μένος στὸν τραπεζικὸ τομέα κατὰ τὸν ὑπηρεσιακό του βίο, πιστὸ μέλος τῆς τοπικῆς Ἐκκλησί-ας καὶ συντοπίτης τοῦ ἐθνοϊερομάρτυρα Ἰακώβου Γ. Ἀρχατζικάκη (καὶ Ι.Γ.Α), κατέθεσε μετὰ ἀπὸ ἐξονυχιστικὴ ἔρευνα τὰ ἀφορῶντα τὸ πλούσιο, ἐπίκαιρο καὶ ὄντως θαυμαστὸ γιὰ τὴν ἐπο-χή του ἔργο τοῦ Ἰακώβου ὡς ποιμένα τῆς Ἐκκλησίας στὸν χῶρο τῆς Ἑλληνικῆς Διασπορᾶς, ὡς θεολόγου καὶ ἐκπαιδευτικοῦ μὲ λαμπρὲς σπουδὲς στὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τῆς Χάλκης καὶ στὰ Πανεπιστήμια τῶν πόλεων Γενεύης καὶ Βέρνης τῆς Ἐλβετίας, ὡς συγγραφέα, ὡς φιλαν-θρώπου καί, τέλος, ὡς μάρτυρα τῆς ἐν Χριστῷ πίστεως καὶ ὡς γνήσιου τέκνου τῆς Ἑλληνικῆς πατρίδος καὶ τῆς γενέτειράς του ἀκριτικῆς Σητειακῆς γῆς.

Βασικὸς σκοπὸς γιὰ τὸν ὁποῖο, ὅπως ὁμολογεῖ ὁ συγγραφέας μας, ἔγραψε τὴν ὄντως ἐπι-τυχημένη ἐργασία του εἶναι ἡ «ἐλάχιστα γνωστὴ μέχρι σήμερα [ἐργο]βιογραφία τοῦ Ἰακώ-βου». Ὀφείλω νὰ συμφωνήσω πρὸς τοῦτο καὶ νὰ ὁμολογήσω ὅτι γνώρισα τὸ ὄνομα τοῦ ἐθνοϊερομάρτυρα Ἰακώβου ἀπὸ παρακείμενη στὴν οἰκία μου ὁδό, ἡ ὁποία φέρει τὸ ὄνομα ἐπὶ ἐντοιχισμένης μαρμάρινης πλάκας: «Οδος Αρχιμ. Αρχατζικάκη». Εὑρίσκεται κάτω ἀπὸ τὸ Ἱερὸ Βῆμα τοῦ ἐνοριακοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Πέτρου καὶ Παύλου στὸν Δῆμο Ὑμηττοῦ τῆς πόλης τῶν Ἀθηνῶν. Ὡστόσο, ἐργοβιογραφικὰ στοιχεῖα τοῦ ἱερομάρτυρα Ἰακώβου ἦταν δημοσιευμένα σὲ ἐγκυκλοπαιδεῖες, ἐπιστολές, ὁρισμένα βιβλία καὶ σπάνιες ἄλλες πηγές, οἱ ὁποῖες περιεῖχαν προφανῶς λιτὲς καὶ γενικὲς μόνο πληροφορίες περὶ τοῦ Ἐθνοϊερομάρτυρα. Καὶ ἐξ αὐτοῦ τοῦ λόγου, οἱ φιλόλογοι, οἱ φιλίστορες καὶ οἱ ἀσχολούμενοι ἐν γένει τόσο μὲ τὴ θύραθεν ὅσο καὶ μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία θὰ ἔχουν πολλαπλὸ κέ-δρος καὶ θὰ ὠφεληθοῦν ψυχικοπνευματικὰ μελετώντας τὸ πολὺ ἀξιόλογο βιβλίο τοῦ Ἀγγελάκη.

Ἐμεῖς στὴν παροῦσα βιβλιοπαρουσίαση θὰ ἐπιμείνουμε κυρίως στὶς πλούσιες, σοβαρὲς καὶ συστηματικὲς σπουδὲς τοῦ Ἰακώβου, οἱ ὁποῖες ἄρχισαν ἀπὸ τὴ Σχολὴ τοῦ Τιμίου Σταυροῦ Ἱεροσολύμων (1886-1892) καὶ συνεχίστηκαν στὴ γεραρὰ Θεολογικὴ Σχολὴ τῆς Χάλκης (1892-1897). Ἐκεῖ ὁ Ἰάκωβος κατέθεσε, ἐπίσης, τὴ διπλωματικὴ ἐργασία του μὲ τὸν τίτλο: «Ὅτι ἡ ἐκκλησιαστικὴ ἱεραρχία εἶναι θεοσύστατος» καὶ ἔλαβε τὸν τίτλο τοῦ «διδασκάλου τῆς Θεολογίας».

Ἀπὸ τῆς ἀποφοιτήσεώς του ἐκ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τῆς Χάλκης (1897) μέχρι τῆς ἐγ-γραφῆς του στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Γενεύης (16-1-1901), ἐργάστηκε στὴν Κωνσταντινούπολη: α) ὡς μέλος τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Μουσικοῦ Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως , β) ὡς βιβλιο-φύλακας τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου  στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ γ) ὡς ἱεροκήρυκας τοῦ Ἁγιοταφικοῦ Μετοχίου. Τὸ 1892 βοήθησε στὴ συλλογὴ καὶ συγγραφὴ τοῦ τετάρτου τόμου τοῦ γνωστοῦ πεντάτομου ἔργου τοῦ Ἀθανασίου Παπαδοπούλου-Κεραμέως: «Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη ἤτοι κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ ἁγιω-τάτου ἀποστολικοῦ τε καὶ καθολικοῦ ὀρθοδόξου πατριαρχικοῦ θρόνου Ἱεροσολύμων καί πά-σης Παλαιστίνης ἀποκειμένων ἑλληνικῶν κωδίκων, συνταχθεῖα μὲν καὶ φωτοτυπικοῖς κοσμη-θεῖσα πίναξιν»².

Στὶς 16-1-1901 ὁ Ἰάκωβος γράφτηκε στὸ Τμῆμα Φιλολογίας τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Γε-νεύης. Ἀποφοίτησε 12-5-1903 καὶ ἐνεγράφη ἀμέσως στὸ θερινὸ ἑξάμηνο τοῦ ἰδίου ἀκαδημαϊκοῦ ἔτους 1903 στὴν Παλαιοκαθολικὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τοῦ πανεπιστημίου τῆς Βέρνης, προσφέροντας συγχρόνως τὶς ἱερατικές του ὑπηρεσίες στοὺς ἐκεῖ διαβιοῦντες ὀρθόδοξους Ἕλληνες. Στὶς 30 Ἀπριλίου τοῦ ἔτους 1904 ἀναγορεύτηκε διδάκτωρ θεολογίας τοῦ πανεπι-στημίου Βέρνης. Ἡ ἐργασία του ἔχει γραφεῖ στὴ γαλλικὴ γλῶσσα καὶ ἀριθμεῖ 159 σελίδες. Τὴν ἴδια ἐργασία μεταφρασμένη στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα, ὁ συγγραφέας της τὴν ἀφιερώνει στὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Δαμιανὸ Α´. Τὸ περιεχόμενο τοῦ ἐξωφύλλου τῆς διατριβῆς στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα, ὅπως ἔχει δημοσιευθεῖ στὸ γνωστὸ περιοδικὸ «Νέα Σιών», ἔχει ὡς ἑξῆς:

ΑΡΧΙΜ. ΙΑΚΩΒΟΥ ΑΡΧΑΤΖΙΚΑΚΗ
Διδάκτορος τῆς Θεολογίας καὶ Διευθυντοῦ τῆς Ἱερατικῆς Σχολῆς

ΑΙ ΚΥΡΙΩΤΕΡΑΙ ΕΟΡΤΑΙ
ΕΝ Τῌ ΑΡΧΑΙᾼ
ΑΝΑΤΟΛΙΚῌ ΕΚΚΛΗΣΙᾼ

ΑΝΑΤΥΠΩΣΙΣ ΕΚ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
«ΝΕΑ ΣΙΩΝ»

ΕΝ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΟΙΣ
1910

Ἡ ἀφιέρωση τοῦ Ἰακώβου ἀναφέρεται στὸ κάτω μέρος τῆς δεύτερης σελίδας τοῦ βιβλίου καὶ ἔχει ὡς ἑξῆς:
Τῇ
Αὐτοῦ Θειοτάτῃ Μακαριότητι τῷ
Πατριάρχῃ Ἱεροσολύμων Κυρίῳ Κυρίῳ
ΔΑΜΙΑΝῼ τῷ Α´
τῷ 
τὴν πρωτόγονον καὶ πρεσβυγενῆ
Ἐκκλησίαν τῆς Σιὼν
δεξιῶς πάνυ οἰακοστροφοῦντι
τὸ πόνημα τόδε βαθυσεβάστως καὶ υἱϊκῶς ἀνατίθησιν
Ὁ πονήσας

Τὸ ἀντίτυπο τῆς διατριβῆς στὴ γαλλικὴ γλῶσσα ὁ Ἰάκωβος τὸ ἀφιερώνει: «Τῷ πανοσιολο-γιωτάτῳ ἀρχιμανδρίτῃ τοῦ Παναγίου Τάφου κυρίῳ Κορνηλίῳ ἀνθ᾽ ὧν εὐηργετήθη τὸ πόνημα τόδε εὐγνωμονῶν ἀνατίθημι. Ὁ πονήσας Ι.Γ.Α., Δ.Θ.»³.

Ἡ ἀρχιτεκτονικὴ τῆς μορφῆς, ἡ δομὴ καὶ ἡ ὅλη ἀνάπτυξη τῆς ἐργασίας τοῦ Ἀγγελάκη προ-σφέρουν κείμενο εὔληπτο νοηματικά, συναρπαστικὸ κειμενικά, καὶ καθαρὸ τόσο ἀπὸ βαρβα-ρισμοὺς ὅσο καὶ ἀπὸ σολοικισμούς. Ἐπειδὴ ἡ ἐργασία τοῦ Ἀγγελάκη εἶναι εὔκολα προμηθεύ-σιμη (καὶ οἰκονομικὰ) γιὰ νὰ τὴν ἀναγνώσει κανείς, τονίζουμε ἐδῶ περισσότερο τὰ σημεῖα ἐκεῖνα, τὰ ὁποῖα καταξιώνουν τὸν Ἰάκωβο Ἀρχατζικάκη ὡς ἄνθρωπο καὶ ὡς κληρικό, κυρίως ὅμως ὡς ἔχοντα πνεῦμα μαθητείας καὶ προσφορᾶς ἀφενὸς καὶ ἀκλόνητη πίστη στὸ κήρυγμα τοῦ Χριστοῦ ἀφετέρου. Τὸ τελευταῖο ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἀφιέρωσε τὸν ἑαυτό του στὸν τόπο ὅπου γεννήθηκε ὁ Χριστὸς ὡς ἄνθρωπος, κήρυξε ὡς Υἱὸς τοῦ Θεοῦ τὴ Θεία ἀλήθεια, προδόθηκε ἀπὸ μαθητή Του, σταυρώθηκε ὡς κακοῦργος καὶ ἀναστήθηκε τριήμερος ὡς Θεός. Ἐπιβεβαιώνεται, ἐπίσης, ἀπὸ τὸ γεγονός, ὅτι ὁ Ἰάκωβος ἤδη ἀπὸ προέφηβος βίωνε ὡς ἐπίγεια πατρίδα του τοὺς «Ἁγίους Τόπους», ἐνῶ καὶ ὡς κληρικὸς ἀργότερα ἔγινε μέλος τῆς «Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος». 

Δίνουμε, λοιπόν, ἰδιαίτερη βαρύτητα στὴν παροῦσα βιβλιοπαρουσίαση σὲ δύο ἱστορικὲς περιόδους τῆς ζωῆς τοῦ Ἰακώβου: Πρῶτον, στὶς σπουδές του, ὅπως τὶς περιγράψαμε πιὸ πά-νω, καὶ δεύτερον, σὲ ὅσα ὑπέστη λόγῳ τοῦ διωγμοῦ του ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τὸν πα-τριάρχη Δαμιανὸ Α´.

Διωγμένος, λοιπόν, ἔφθασε μετὰ ἀπὸ περιπέτειες καὶ περιπλανήσεις σὲ δύο ἱστορικὲς γιὰ τὸν Ἑλληνισμὸ πόλεις: τὴν Ἔφεσο (1915) καὶ τὴ Σμύρνη (1917), γιὰ νὰ τοποθετηθεῖ ἐν τέλει ὡς προϊστάμενος στὸν ἐνοριακὸ Ἱερὸ Ναὸ τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου στὸ ἀριστο-κρατικὸ προάστιο-χωριὸ τῆς Σμύρνης, τὸν Βουτζᾶ (ἢ Μπουτζᾶ), ὀκτὼ χιλιόμετρα περίπου ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ πόλη⁴.

Κατὰ τὴν κρίση μας, ἡ δεύτερη μεγάλη στιγμὴ/καμπὴ τῆς ζωῆς τοῦ Ἰακώβου εἶναι τὸ μαρ-τυρικὸ τέλος του. Σ᾽ αὐτὸ συνετέλεσε κατὰ τὸν ἄξιο ἐργοβιογράφο του Ἀγγελάκη τὸ γεγονός, ὅτι οἱ Τοῦρκοι «ποτὲ δὲν μπόρεσαν νὰ τοῦ συγχωρήσουν... τὴν ἀξιοζήλευτη δραστηριότητά του... ὡς νέου Ρήγα Φεραίου καὶ Ἀθανασίου Διάκου»⁵.

Κυρίως, ὅμως, ἐναντίον του συνέδραμε ἀποφασιστικά, καταλυτικὰ θὰ λέγαμε, ἡ προτρο-πάδην ὑποχώρηση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ κατὰ τὸν διεξαγόμενο τότε ἑλληνοτουρκικὸ πόλε-μο, ποὺ ὁδήγησε τὸν Αὔγουστο τοῦ 1922 στὴ Μικρασιατικὴ καταστροφὴ μὲ ἀποτέλεσμα τὸν ξεριζωμὸ τῶν Ἑλλήνων ἀπὸ τὶς χιλιόχρονες πατρογονικὲς ἑστίες τους στὴν Ἰωνία. Ὁ μαρτυ-ρικὸς θάνατος τοῦ Ἰακώβου συνετελέσθη τὴν 27η Αὐγούστου τοῦ ἔτους 1922. Προσπάθειες γιὰ τὴ σωτηρία του τόσο ὑπὸ τοῦ ἐξ ἀγχιστείας ἀνιψιοῦ του Ἀντωνίου Πετρουλάκη, τελώνη στὴ Σμύρνη, ὅσο καὶ ὑπὸ πολλῶν Ἑλλήνων καὶ ξένων θρησκευτικῶν παραγόντων, ἔπεσαν στὸ κενό. Βασικὸς λόγος ἄρνησης τοῦ Ἰακώβου νὰ ἀπομακρυνθεῖ ἀπὸ τὸ ποίμνιό του ἦταν ἡ μετὰ λόγου γνώσεως καὶ ἀκράδαντης πίστεώς του ἀπόλυτη ὑπακοὴ στὸν λόγο τοῦ Χριστοῦ: «Ὁ ποιμὴν ὁ καλὸς τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπὲρ τῶν προβάτων» (Ἰω. 10, 11).

Οἱ πηγές, τὶς ὁποῖες ἐμβριθῶς ἐρεύνησε ὁ Ἀγγελάκης περὶ τοῦ τρόπου θανάτου τοῦ Ἰακώ-βου, δὲν συμφωνοῦν ἐπακριβῶς μεταξύ τους. Συγκεκριμένα, ὁ βιογράφος τοῦ ἐθνοϊερομάρ-τυρα Ἰακώβου ἀναφέρει τὶς ἀκόλουθες ἕξι παραλλαγές⁶:

α) Ἀφοῦ οἱ Τοῦρκοι συνέλαβαν μὲ βιαιότητα τὸν Ἰάκωβο, τὸν «καλίγωσαν», δηλαδὴ τοπο-θέτησαν πέταλα, ἕνα σὲ κάθε φτέρνα τῶν δύο ποδιῶν του, ἕνα τρίτο στὸ μέτωπο τοῦ Ἰακώβου καὶ στὴ συνέχεια τὸν σταύρωσαν στὴν εἴσοδο τῆς οἰκίας τοῦ ἄγγλου Γκόρτον (Gordon), ὅπου καὶ ἐξέπνευσε ἐπικαλούμενος μὲ φωνὴ ποὺ ἔσβηνε τὴ λέξη: Παναγιά μου, Παναγιά μου.

β) Οἱ Τοῦρκοι βασανιστές, ἀφοῦ ἔρριψαν κατὰ γῆς τὸν Ἰάκωβο, τὸν ἐπετάλωσαν καὶ ἀφοῦ ξεψύχησε ἀπὸ τὰ βασανιστήρια, συρόμενος πάνω στὰ αἱματοβαμμένα καλντερίμια τοῦ Βου-τζᾶ, ἔρριψαν τὸ νεκρὸ σῶμα του σὲ ὑπόνομο, ἀπαγορεύοντας νὰ τὸ ἀνασύρουν πρὸς ἐνταφια-σμό.

γ) Βασανιζόμενος ὁ Ἰάκωβος ἐσύρθη ἐντὸς τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ, ὅπου τὸν θανάτωσαν καὶ τὸν σταύρωσαν σὲ δένδρο στὴν περιοχὴ «Τσάμια».

δ) Ὁ Ἰάκωβος συνελήφθη ἀπὸ Τούρκους τσέτες. Δερνόμενο καὶ προπηλακιζόμενο τὸν εἰσήγαγαν στὸν Ἱερὸ Ναό, ἐντὸς τοῦ ὁποίου τὸν θανάτωσαν καὶ τὸν τεμάχισαν. Μαζί του θα-νατώθηκε μὲ ἀπάνθρωπο τρόπο (τὸν ἔγδαραν ζωντανὸ) καὶ ὁ πρωτανιψιός του Κωνσταντῖνος Ν. Ἀεράκης, ὁ ὁποῖος ὑπηρετοῦσε τὴ στρατιωτική του θητεία. Κατὰ τὴν ὑποχώρηση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἔφθασε στὴ Σμύρνη καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὸν Βουτζᾶ ἔχοντας τὴν ἐλπίδα ὅτι ἐκεῖ ἀφενὸς θὰ εὕρισκε προστασία καὶ ἀφετέρου μαζὶ μὲ γνωστοὺς θὰ μποροῦσαν νὰ φύγουν πρὸς τὴν Κρήτη. Ὅμως, τὸν συνέλαβαν οἱ Τοῦρκοι καὶ τὸν θανάτωσαν μαζὶ μὲ τὸν θεῖο του.

ε) Κάποια γυναίκα ἀπὸ τὸν Βουτζᾶ πληροφορήθηκε ἀπὸ τὸν μητροπολίτη Ἐφέσου Χρυ-σόστομο (Χατζησταύρου), ὅτι διερχόμενη ἔξω ἀπὸ τὸν Ἱερὸ Ναό, κατὰ τὸν χρόνο θανάτωσης τοῦ Ἰακώβου, τὸν εἶδε «κρεμασμένον ἐκ δύο ξύλων καὶ ἀπὸ τῶν χειρῶν ἀνηρτημένον... αἱμό-φυρτον καὶ κατακεκομμένον ἐκ τῶν βασάνων. Ἐπὶ τοῦ μετώπου του ἦτο καρφωμένη μικρὰ ἡμισέληνος ἐκ λευκοσιδήρου. Ὁ βασανιζόμενος ἐπαναλάμβανε τὴ λέξη “Παναγιά μου, Πανα-γιά μου”»⁷. Περνώντας ἡ γυναίκα δεύτερη φορὰ ἔξω ἀπὸ τὸν Ἱερὸ Ναό, ὁ Ἰάκωβος ἦταν νε-κρός.

στ) Ὁ μητροπολίτης Ἐφέσου Χρυσόστομος (Χατζησταύρου) ἀναφέρει ὅτι οἱ Τοῦρκοι προσέδεσαν τὸν ἀρχιμανδρίτη Ἰάκωβο Ἀρχατζικάκη «ἐπὶ στασιδίου τοῦ ἱεροῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου καὶ καρφώσαντες διὰ λεπτῶν ἥλων ἐπὶ τοῦ μετώπου του ἡμισέληνον ἐκ λευκοσιδή-ρου, ἀφῆκαν καὶ ἀπέθανεν ἐκ τῶν φρικτῶν ἀλγηδόνων»⁸. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀναφέρει καὶ ἡ Βι-κτωρία Σολομωνίδου⁹.

Περὶ τῶν ἀνωτέρω παραλλαγῶν, σχετικὰ μὲ τὸν θάνατο τοῦ ἐθνοϊερομάρτυρα Ἰακώβου, ἔχουν γραφεῖ ἄρθρα, ὅπως ἀναφέραμε ἤδη, σὲ αὐτοτελεῖς μελέτες, περιοδικὰ καὶ ἐγκυκλοπαι-δεῖες. Περὶ ὅλων αὐτῶν ὁ Ἀγγελάκης παραθέτει πλούσια βιβλιογραφία¹⁰.

Ὡστόσο, ὑπερασπιστὴς καὶ συνήγορος τοῦ ὅλου καὶ ὄχι τοῦ μέρους, ὁ Ἀγγελάκης δὲν κλείνει τὸ βιβλίο του μόνο μὲ τὰ περὶ τοῦ μαρτυρικοῦ θανάτου τοῦ Ἰακώβου. Τὸ κεφάλαιο ποὺ ἀκολουθεῖ μετὰ τὸν φρικτὸ καὶ ἀπάνθρωπο θάνατο τοῦ Ἐθνοϊερομάρτυρα ἀκολουθεῖ ση-μαντικὴ παράγραφος μὲ τὸν τίτλο: Τὸ ἑπταήμερο τῆς καταστροφῆς τῆς Σμύρνης.

Ὁ συγγραφέας μας θεώρησε χρέος του, κατὰ τὴν ἐκφρασθεῖσα ἤδη ἄποψή μας, νὰ περι-γράψει τὴ φρίκη τῆς καταστροφῆς μιᾶς ἀπὸ τὶς σημαντικότερες πόλεις τῆς Ἰωνίας. Τῆς γῆς, ἡ ὁποία γέννησε τοὺς μεγάλους προσωκρατικοὺς φιλοσόφους καὶ τὰ χώματα τῆς ὁποίας ἁγία-σαν οὐρανοβάμονες ἀπόστολοι, ὅπως ὁ Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, ὁ ἀπόστολος Παῦλος κ.ἄ. Τὸ μέγεθος τῆς καταστροφῆς περιέγραψε ὁ μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος σὲ δύο ἐπιστο-λές, τὶς ὁποῖες ἀπέστειλε πρὸς τὸν βασιλιὰ τῆς Ἑλλάδος Κωνσταντῖνο καὶ πρὸς τὸν πρωθυ-πουργὸ Ἐλευθέριο Βενιζέλο μὲ τὴν ἀκόλουθη πολλῶν «μεγατόνων» πρότασή του: «Ὁ Ἑλλη-νισμὸς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἀλλὰ καὶ σύμπαν τὸν ἔθνος κατεβαίνει εἰς τὸν Ἅδην». Πράγματι, στὴν πυρπολούμενη πόλη τῆς Σμύρνης καὶ στὰ παράλιά της γράφτηκε ἡ τελευταία πράξη τοῦ ἀβάσταχτου δράματος τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ κάτω, δυστυχῶς, ἀπὸ τὰ ψυχρὰ καὶ μᾶλλον ἀλληθωρίζοντα ἀδιάφορα βλέμματα τῶν κατ᾽ ὄνομα, ὅπως τὰ γεγονότα ἀπέδειξαν, συμμάχων μας.

Τὸ δρᾶμα τῆς καταστροφῆς τῆς Σμύρνης ὁδήγησε, ὡς ἦταν ἀναμενόμενο, στὸ ἀντίστοιχο δρᾶμα τῆς ἑλληνικῆς προσφυγιᾶς, ἂν καὶ ἡ παρουσία τῶν προσφύγων στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο εἶχε λίαν εὐεργετικὰ ἀποτελέσματα στὰ γράμματα, τὶς τέχνες καὶ τὴν ἐν γένει ἀναγέννηση πολλῶν ἑλληνικῶν καὶ χριστιανικῶν ἀρετῶν.

Τὸ ὅτι, βεβαίως, ἡ βαρβαρότητα τῶν Τούρκων ἦταν ἐπιλεκτική, διαπιστώνεται ἀπὸ τὸ γε-γονός, ὅτι ἔκαψαν μόνο τὴν ἑλληνικὴ καὶ τὴν ἀρμενικὴ συνοικία τῆς Σμύρνης, ὄχι ὅμως τὴ μουσουλμανικὴ καὶ τὴν ἑβραϊκή. Ἐπίσης, ἀπὸ τοὺς 459 κληρικοὺς στὴν περιοχὴ τῆς Σμύρνης οἱ 347 ὑπέστησαν μαρτυρικὸ θάνατο.

Τὸ δρᾶμα τῆς καταστροφῆς τῆς Σμύρνης δηλώθηκε ἐμφανέστατα καὶ κατὰ τὴν τέλεση τοῦ πρώτου μνημοσύνου στὸν Ἱερὸ Ναὸ Ἁγίου Γεωργίου Καρύτση τῶν Ἀθηνῶν (5 Σεπτεμβρίου 1922 κατὰ τὸ παλαιὸ ἡμερολόγιο) ὑπὲρ ἀναπαύσεως τῶν ψυχῶν «τῶν ἀγρίως κρεουργηθέ-ντων μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου καὶ λοιπῶν δύσμοιρων ἀδελφῶν», μεταξὺ τῶν ὁποίων προφανῶς καὶ ὁ ἱερομάρτυρας Ἰάκωβος Άρχατζικάκης. Οἱ εὑρισκόμενοι στὸν Ἱερὸ Ναὸ πρόσφυγες ξέσπασαν σὲ σπαρακτικοὺς θρήνους.

Ὁ συγγραφέας μας Μιχάλης Ἀγγελάκης ἐλέγχοντας καὶ ἐξειδικεύοντας τὴ ροὴ τοῦ κειμέ-νου του ἐπανέρχεται στὴ συνέπεια ποὺ διέκρινε τὸν Ἰάκωβο μεταξὺ τῶν λόγων καὶ τῶν ἔργων του, ἰδιαίτερα δὲ κατὰ τὶς δύσκολες ἡμέρες τοῦ Αὐγούστου τοῦ 1922. Ἔτσι δικαιώνεται ἡ κα-τάταξη τοῦ Ἰακώβου στοὺς ἥρωες τῆς Ἑλληνικῆς πατρίδος καὶ τοὺς ἁγίους τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας.

Ὀρθῶς, ἐπίσης, ἀναφέρεται ἡ καθιέρωση διὰ νόμου τῆς 14ης Σεπτεμβρίου ὡς ἡμέρας ἐθνικῆς μνήμης τῆς γενοκτονίας τῆς Ἑλλήνων τῆς Μ. Ἀσίας¹¹, ὕστερα καὶ ἀπὸ τὴν ὑπ’ ἀριθμ. 2556/5-7-1993 ἐγκύκλιο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὴν ἀναφορὰ στὴν ἀπόφαση τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (14 Νοεμβρίου 1992), ἡ ὁποία ἀναφέρεται στὴν ἁγιοκατάταξη τοῦ μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου, τῶν μητροπολιτῶν καὶ ὅλων τῶν κληρικῶν καὶ λαϊκῶν, οἱ ὁποῖοι θυσιάστηκαν τὸ 1922. Ἐτσι βρίσκει τὴν ἀπόλυτη δικαίωσή του ὁ τίτλος τοῦ ἐθνοϊερομάρτυρα γιὰ τὸν Ἰάκωβο Ἀρχατζικά-κη καὶ ἀξιολογοῦνται θετικὰ οἱ ἀνταποδοτικὲς ἐκδηλώσεις τιμῆς στὸ πρόσωπό του τόσο τῶν κατοίκων τοῦ χωριοῦ Ζῆρος, ὅπου γεννήθηκε, ὅσο καὶ τῆς εὐρύτερης περιοχῆς τῆς ἐπαρχίας Σητείας. Μνημονεύουμε μεταξὺ ἄλλων τὴν τοποθέτηση προτομῆς τοῦ Ἁγίου στὸν αὔλειο χῶρο τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου στὴν περιοχὴ «Λιβάδια» τῆς ἐπαρχίας Σητείας ἀπὸ τὸν Σύλλογο Μικρασιατῶν Ποντίων καὶ Ἀρμενίων.

Ὁ Ἀγγελάκης κλείνει τὸ βιβλίο του μὲ τὴν προσθήκη δύο Παραρτημάτων. Στὸ πρῶτο ἀνα-γράφει στατιστικὰ στοιχεῖα προέλευσης καὶ ἐγκατάστασης τῶν προσφύγων, λόγῳ τῆς Μικρα-σιατικῆς καταστροφῆς, σὲ διάφορες περιοχὲς τῆς Ἑλλάδος. Στὸ δεύτερο καταχωρίζονται ἱδρύματα καὶ ἔντυπα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα ὁ συγγραφέας ἄντλησε ὑλικὸ γιὰ τὴν ἐργασία του. Τὸ τε-λευταῖο ἰσχύει καὶ γιὰ συγγραφεῖς τοῦ Ἐξωτερικοῦ, τὰ βιβλία τῶν ὁποίων ἀξιοποίησε κατὰ τὴν ἔρευνά του ὁ Ἀγγελάκης.

Κρίνουμε χρήσιμο καὶ ὠφέλιμο νὰ ἐπισημάνουμε γιὰ ἐρευνητὲς ἀναγνῶστες, ὅτι ὁ ἐθνοϊε-ρομάρτυρας Ἰακώβος παρέδωσε πλούσιο καὶ σημαντικοῦ περιεχομένου συγγραφικὸ ἔργο, τὸ ὁποῖο εὑρίσκει ὁ ἐνδιαφερόμενος στὸ βιβλίο τοῦ Ἀγγελάκη καὶ συγκεκριμένα στὴν παράγρα-φο: Συγγραφικὴ δραστηριότητα (σσ. 67-74). Ἔτσι, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ διδακτορική του διατριβή, γιὰ τὴν ὁποία ἀναφερθήκαμε ἤδη, σημαντικὲς κρίνουμε μεταξὺ ἄλλων καὶ τὶς ἐργασίες:

1. Ἡ ἠθικὴ τῶν Ἑλλήνων φιλοσόφων καὶ ἡ Χριστιανικὴ Ἠθική. Ἡ ἐργασία ἐκδόθηκε γαλ-λιστὶ στὴ Γενεύη (1903) καὶ μεταφρασμένη ἑλληνιστὶ στὸ τυπογραφεῖο τοῦ Ἱεροῦ Κοινοῦ τοῦ Παναγίου Τάφου, Ἱεροσόλυμα 1912. Ἡ ἀνατύπωση ἔγινε ἀπὸ τὸ γνωστὸ περιοδικὸ «Νέα Σιών».

2. Christianisme et Materialisme (Geneve 1903. Ἑλληνιστὶ ὁ τίτλος: Χριστιανισμὸς καὶ ὑλισμός).   Πρόκειται γιὰ δύο διαλέξεις, οἱ ὁποῖες ἐκφωνήθηκαν ἀπὸ τὸν Ἰάκωβο Ἀρχατζικάκη (ἐνῶ ἦταν διάκονος ἀκόμη στὰ Ἱεροσολύμα) στὸν Σύλλογο Ἀθηνᾶ (Societe Minerva) στὴ Γενεύη.

Σχετικὴ κριτικὴ ἔκανε ὁ Νικόλαος Μ. Πιθαρᾶς στὸ περιοδικὸ τῶν Χανίων Σύννaα τοῦ ἔτους 1907, σσ. 151-152¹².

3. Αἱ κυριώτεραι ἑορταὶ ἐν τῇ ἀρχαίᾳ Ἀνατολικῇ Ἐκκλησίᾳ, Ἱεροσόλυμα 1910. Πρόκειται γιὰ τὴ διδακτορικὴ διατριβὴ τοῦ Ἰακώβου, τὴν ὁποία καταχωρίζουμε καὶ ἐδῶ, ἐπειδὴ γιὰ τὴν ἐργασία αὐτὴ ἔγραψε κριτικὴ ὁ Νικόλαος Μ. Πιθαρᾶς στὸ περιοδικὸ Σύνναα τῶν Χανίων τὸ 1907, σσ. 141-151. Γράφει, μεταξὺ ἄλλων, ὅτι ἡ διδακτορικὴ διατριβὴ τοῦ Ἰακώβου Ἀρχατζι-κάκη «ἀποτελεῖ νέον ἀξιόλογον δημοσίευμα τοῦ διαπρεποῦς Κρητὸς θεολόγου».

4. Ἱερατικὴ καὶ Προτεσταντικὴ Ἐκκλησία, Ἱεροσόλυμα 1906 καὶ γαλλιστί: Sacerdose et l᾽Église Protestante, Jerusalem 1906.

5. Τὸ θεοσύστατον τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱεραρχίας καὶ ἡ πλάνη τῶν Διαμαρτυρομένων, Ἱε-ρουσαλὴμ 1906.

6. Ὀρθόδοξος Χριστιανικὴ Κατήχησις, Ἱεροσόλυμα 1910.

7. Στοὺς τόμους τοῦ περιοδικοῦ «Νέα Σιὼν» ΣΤ´ (1907) ἕως καὶ ΙΔ´ (1914) καταχωρίζο-νται, ἐπίσης, μελέτες καὶ ἄρθρα τοῦ Ἱερομάρτυρος Ἰακώβου ἤδη ἀπὸ τῆς νεαρᾶς του ἡλικίας, τὰ ὁποῖα χρήζουν ἐνδελεχοῦς ἔρευνας ὄχι μόνο ἀπὸ θεολογικῆς ἐπόψεως. Καθ᾽ ἡμᾶς, ὁ μαρ-τυρικὸς θάνατος τοῦ Ἱερομάρτυρος σὲ ἡλικία πενῆντα περίπου ἐτῶν ἦταν μεγάλη ἀπώλεια γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καὶ ἰδιαιτέρως τόσο γιὰ τὸ Πατριαρχεῖο Ἱεροσολύμων ὅσο καὶ γιὰ τὴν Ἑλλαδικὴ Ἐκκλησία καὶ τὸν Ἑλληνισμό. Αὐτὸ τεκμαίρεται καὶ ἀπὸ τὸ γεγονὸς, ὅτι ἡ φή-μη τοῦ Ἰακώβου ἐξῆλθε πολὺ γρήγορα ἐκτὸς τῶν ὀρίων τῆς Ἱεροσολυμιτικῆς Ἐκκλησίας! Γι᾽ αὐτὸ ἀκριβῶς, ἡ ἀρνητικὴ στάση τοῦ πατριάρχη Δαμιανοῦ Α´ ἔναντι τοῦ Ἰακώβου, λόγῳ τῆς φιλοαραβικῆς στάσης τοῦ Πατριάρχη, ἀρχομένου τοῦ πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1915), ἦταν εἰς βάρος τοῦ Πατριαρχείου, δηλαδὴ τῆς Ἱεροσολυμιτικῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ γενι-κότερα συνόλου τοῦ Ἑλληνισμοῦ¹³. 

* Ὁ κ. Νικόλαος Ἐμμ. Τζιράκης εἶναι Ὁμότιμος Καθηγητὴς τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπι-στημίου Ἀθηνῶν.

1. Κρίνω ἐξαρχῆς χρήσιμο νὰ ἀναφέρω, ὅτι ὁ συγγραφέας τοῦ βιβλίου ἐργάστηκε ὄχι μόνο μὲ σεβασμὸ καὶ πίστη στὸ πρόσωπο τοῦ ἐθνοϊερομάρτυρα Ἰακώβου, ἀλλὰ καὶ μὲ εὐθύνη  τῶν γραφομένων του. Ὡς παρά-δειγμα ἀναφέρω τὴν ἐπιστολή, τὴν ὁποία ζήτησε καὶ ἔλαβε ἀπὸ τὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Βέρνης, σχετικὰ μὲ τὴ φοίτηση τοῦ νεαροῦ τότε Ἰακώβου στὸ ἀνωτέρω Πανεπιστήμιο. Ἡ ἐν λόγῳ ἐπιστολὴ ὑπογράφεται ἀπὸ τὸν καθηγητὴ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Βέρνης Prof. Dr. Urs von Arx μὲ ἡμερομηνία 21 Ἰουνίου 1909. Τὸ κείμενο τῆς ἐπιστολῆς δημοσιεύεται γερμανιστὶ στὴ σελίδα 42 τῆς ἐργασίας τοῦ Ἀγγελάκη, ὁ δὲ τίτλος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς γερμανιστὶ ἔχει ὡς ἑξῆς: Christkatholisch-theologische Facultät [Uninersität Bern].
2. Περισσότερα βλ.: Μ. Ε. Ἀγγελάκη, Ἐθνοϊερομάρτυρας..., σ. 38. Ὁ Παπαδόπουλος-Κεραμεὺς Ἀθανά-σιος ὑπῆρξε κορυφαῖος Ἕλληνας βυζαντινολόγος περὶ τὰ τέλη τοῦ 19ου καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ παρελθόντος αἰῶνος (1853-1912). Τὰ συγγράμματά του, τὰ ὁποῖα ἀναφέρονται στὴν Παλαιογραφία, τὴν Ἀρχαιολογία, τὴν Ὑμνογραφία, τὴν Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία καὶ τὴν Πατρολογία, ἀποτελοῦν ὁλόκληρη Βιβλιοθήκη. Ση-μειωτέον, ὅτι ὁ Παπαδόπουλος-Κεραμεὺς ἐθεωρεῖτο πολύπλευρη ἐπιστημονικὴ ἰδιοφυΐα. Τοῦτο ἀποδεικνύ-ουν οἱ πολυπληθεῖς καὶ σοφὲς ἱστορικοφιλολογικοῦ περιεχομένου μελέτες του, ἡ βράβευσή του ἀπὸ εὐρωπα-ϊκὲς ἐπιστημονικὲς ὀργανώσεις, ἡ ἐκλογή του ὡς μέλους πολλῶν ἐπιστημονικῶν ὀργανώσεων ἀλλὰ καὶ ἡ σπάνια γλωσσομάθειά του. Γνώριζε τὶς γλῶσσες: λατινική, γαλλική, γερμανική, ἰταλική, ἀγγλική, ρωσική, τουρκική, ἀρμενικὴ καὶ ἑβραϊκή. Τό γεγονός, λοιπόν, ὅτι εἶχε συνεργάτη τὸν Ἰάκωβο Ἀρχατζικάκη δείχνει τὴν ἐπιστημονικὴ ἀξία τοῦ Ἰακώβου. Περισσότερα βλ.: Τάσος Ἀθ. Γριτσόπουλος, «Παπαδόπουλος-Κεραμεύς Ἀθανάσιος», ΘΗΕ 9 (1966) 1190-1194.
3. Πλούσια καὶ λεπτομερῆ στοιχεῖα γιὰ τὸ πρόσωπο τοῦ ἀρχιμανδρίτη Κορνηλίου Γιακουμάκη, συγγενῆ ἐξ αἵματος καὶ εὐεργέτη τοῦ Ἰακώβου Ἀρχατζικάκη, καταχωρίζονται στὸ παρουσιαζόμενο ἐδῶ βιβλίο τοῦ Μ. Ε. Ἀγγελάκη, Ἐθνοϊερομάρτυρας..., σσ. 32-33 καὶ 43.
4. Στοιχεῖα περὶ τοῦ βίου τοῦ Ἁγίου μας βρίσκει ὁ ἀναγνώστης τοῦ παρόντος καὶ στὸ Συναξάριο ποὺ καταχω-ρίζεται στὴν «Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος-Νεομάρτρος  Ἰακώβου Ἀρχατζικάκη», γιὰ τὴν ὁποία ὁ λόγος κατωτέρω.
5. Μ. Ε. Ἀγγελάκη, Ἐθνοϊερομάρτυρας..., σ. 146.
6. Σχετικὴ ἐνημερωτικὴ βιβλιογραφία βλ. Μ. Ε. Ἀγγελάκη, Ἐθνοϊερομάρτυρας..., σσ. 147-159.
7. Μ. Ε. Ἀγγελάκη, Ἐθνοϊερομάρτυρας..., σσ. 155-156.
8. Ὅπ.π., σ. 156.
9.  Ὅπ.π.
10. Ὅπ.π., σσ. 157-159.
11. Μ. Ε. Ἀγγελάκη, Ἐθνοϊερομάρτυρας..., σσ. 174-176.
12. Εἶναι σημαντικὸ νὰ τονίσουμε, ὅτι τὴν ἴδια χρονικὴ περίοδο: «Ρεύματα ἀντικρουόμενα συνθέτουν τὸ ἐπι-στημονικὸν πνεῦμα τῆς ἐποχῆς, τὸ ὁποῖον κυμαίνεται καὶ ἐνδυναμοῦται ἀπὸ τὸν ὑλισμὸν τῶν Molechot καὶ Büchner, τὴν περὶ τῆς ἐξελίξεως θεωρίαν τῶν Δαρβίνου καὶ Λαμάρκ, ἐξικνούμενον μέχρι καὶ τοῦ μονισμοῦ τοῦ Haeckel». Μὲ τὴν περὶ ὑλισμοῦ θεωρία ἀσχολεῖται καὶ ὁ Ἅγιος Νεκτάριος στὸ ἔργο του Τὸ γνῶθι σαυ-τόν, τὸ ὁποῖο ἐκδόθηκε τὸ 1905. Βλ. περισσσότερα: Νεκταρίου Κεφαλᾶ, Μητροπολίτου Πενταπόλεως, Προ-λεγόμενα, ἐπιμέλεια κειμένων, σχόλια, εὑρετήρια Ν. Ἐμμ. Τζιράκη, Ἅπαντα, τόμ. Ε´, ἔκδ. Ἱερὰ Μητρόπολις Ὕδρας Σπετσῶν καὶ Αἰγίνης – Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίας Τριάδος (Ἁγίου Νεκταρίου) Αἰγίνης, Ἀθῆναι 2011, σσ. 19, 20, 33, 132 ἑξ.
13. Βλ. σχετικὰ ὅσα θετικὰ γράφει γιὰ τὸν Ἰάκωβο Ἀρχατζικάκη ἡ Ἑλένη Σ. Σβορώνου στὸ ἐκδοθὲν ὑπὸ τῆς ἰδίας Μικρασιατικὸν Ἡμερολόγιον, τόμ. 5, σσ. 194-195, Σάμος 1911. Περισσότερα βλ. Μ. Ε. Ἀγγελάκη, Ἐθνοϊερομάρτυρας..., σσ. 83-85.