Ναός Μεταμόρφωσης του Κυρίου - Άγιου Παντελεήμων
Σε μια κατάφυτη από ελιές και αμπέλια περιοχή, ανατολικά των Μέσα Μουλιανών και βόρεια της εθνικής οδού Αγίου Νικολάου-Σητείας, κοντά στον όμορο οικισμό των Έξω Μουλιανών, είναι κτισμένος ο δίκλιτος Ιερός Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και του Αγίου Πεντελεήμονα.
Ο ναός, όπως μαρτυρούν τα αρχιτεκτονικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του, είναι κτίσμα της Ενετικής περιόδου (1204-1669). Αρχικά, ανοικοδομήθηκε το βόρειο κλίτος, που είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, και όχι πολύ αργότερα προστέθηκε και το νότιο κλίτος, αφιερωμένο στον Άγιο Μεγαλομάρτυρα και Ιαματικό Παντελεήμονα. Ο ναός είναι δίχωρος. Η αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητά του αποτυπώνεται στον τρούλο του βόρειου κλίτους, που στηρίζεται σε τετράγωνη βάση, ενώ ο νότιος ναός είναι κανονικός καμαροσκέπαστος.
Εξωτερικά στον δυτικό τοίχο εντυπωσιάζει το θύρωμα του βόρειου κλίτους, χωρίς ιδιαίτερη διακόσμηση. Το λιτό λίθινο πλαίσιο του θυρώματος συμπληρώνεται με το οξυκόρυφο τόξο πάνω από τη θύρα με διπλή καμπυλότητα, που στη απόληξή του σχηματίζει σταυρό. Λιτές είναι και οι αετωματικές επιστέψεις και των δύο ναών, που κοσμούνται στον δυτικό τοίχο με τετράγωνους φεγγίτες, στον ανατολικό με στρογγυλούς, όπως και οι αψίδες του ιερού βήματος με λιτά λίθινα φωτιστικά αγιοθύριδα. Την εξωτερική εικόνα συμπληρώνει η λιτή θύρα του νότιου κλίτους στον δυτικό τοίχο και τα τετράγωνα παράθυρα στη βόρεια και νότια όψη αντίστοιχα, αλλά και το μεταγενέστερο από σκυρόδεμα μονόλοβο καμπαναριό στη συμβολή των αετωμάτων των δύο ναών στη δυτική όψη.
Εσωτερικά στον κυρίως ναό τα δύο κλίτη συνδέονται μεταξύ τους με δύο οξυκόρυφα τόξα επικοινωνίας, ενώ στο ιερό βήμα με μικρό τόξο. Ο τρούλος στο βόρειο κλίτος στηρίζεται σε τέσσερα τόξα.
Το φθαρμένο παλαιό τέμπλο έχει αντικατασταθεί με νεώτερο, που φιλοτέχνησε ο λαϊκός Σητειακός ξυλογλύπτης Εμμανουήλ Μαρουκλής. Επίσης, αγιογραφήθηκαν νέες εικόνες, εκτός από την εφέστια εικόνα του Αγίου Παντελεήμονος, που χρονολογείται στα μέσα του 19ου αι.
Ο ιστορικός αυτός ναός, όπως και όλη η γύρω περιοχή ήταν ένα από τα πολλά Μετόχια της Ιεράς Σταυροπηγιακής Μονής Τοπλού. Με απόφαση της Δημογεροντίας Λασιθίου στα τέλη του 19ου αι. παραχωρήθηκε μέρος της περιουσίας της Μονής και οικοδομήθηκε Δημοτικό Σχολείο για τις ανάγκες των μαθητών των χωριών Μέσα και Έξω Μουλιανών, το οποίο συντηρούσε οικονομικά το Μοναστήρι. Ήταν από τα πρώτα Δημοτικά Σχολεία που λειτούργησαν στο Λασίθι. Σήμερα το κτήριο έχει εγκαταλειφθεί, ενώ η χρήση και λειτουργία του ναού παραχωρήθηκε από κοινού στις Ενορίες Μέσα και Έξω Μουλιανών. Η υπόλοιπη περιουσία της Μονής Τοπλού στα Μουλιανά, όπως και αλλού, παραχωρήθηκε στο Ταμείο Εφέδρων Πολεμιστών, με νόμο του 1925. Συνολικά τότε παραχωρήθηκαν τα 3/5 της εκκλησιαστικής μοναστηριακής περιουσίας της Κρήτης.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
