Ενοριακός Ναός Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου - Αγίας Τριάδας - Άγιου Χαράλαμπος

Ο συντηρημένος Ιερός Ενοριακός Ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου είναι κτισμένος στην ανατολική πλευρά του αμφιθεατρικά κτισμένου οικισμού των Μέσα Μουλιανών Σητείας, γνωστού ως «Μεγάλου Χωριού». Είναι τρίκλιτη θολοσκεπής βασιλική του 19ου αι. που ενσωματώνει στο ανατολικό τμήμα του κεντρικού κλίτους προγενέστερο βυζαντινό σταυροειδή τρουλαίο ναό, της Β´ Βυζαντινής περίοδου (961-1204). 

Ο ναός αναφέρεται στη βενετική απογραφή των ορθοδόξων ναών της περιοχής της Σητείας, η οποία πραγματοποιήθηκε το 1637, ως ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στο Αφιδαδοχώρι (aphidhadochori) Μέσα Μουλιανών.

Αρχικά οικοδομήθηκε ο τρουλαίος ναός και αφιερώθηκε στον Ευαγγελιστή της αγάπης Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Αργότερα, για να καλυφθούν οι διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες του οικισμού προστέθηκαν τα άλλα δύο κλίτη. Αρχές του 19ου το νότιο που αφιερώθηκε στον Άγιο Ιερομάρτυρα Χαράλαμπο, και προστάτη άγιο της Εκκλησίας μας κατά της λοιμικής νόσου της πανώλης, που μάστιζε την εποχή εκείνη τον οικισμό των Μέσα Μουλιανών, σύμφωνα με την παράδοση. Στα τέλη του ίδιου αιώνα προστέθηκε και το βόρειο κλίτος και αφιερώθηκε στην Αγία Τριάδα. 

Πιο συγκεκριμένα, ενώ εξωτερικά το μνημείο έχει τη μορφή βασιλικής με τρούλο, όταν εισέρχεται κανείς στο εσωτερικό διαπιστώνει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μετασκευή κατά την οποία ο τρούλος και το δυτικό σκέλος ενός βυζαντινού ναού διατηρούνται ανέπαφα και με κατάλληλες αυτοσχεδιαστικού χαρακτήρα τροποποιήσεις στηρίζονται στην πεσσοστοιχία της νεότερης βασιλικής. Από τον αρχικό ναό διατηρείται ανέπαφη κόγχη του Ιερού Βήματος, όπως αποδεικνύεται από τις τοιχογραφίες που διατηρούνται τόσο στο τεταρτοσφαίριο (Μεγάλη Δέηση), όσο και στο ημικυλινδρικό τμήμα (μετωπικοί Ιεράρχες).

Στη δυτική πλευρά του ναού ανοίχθηκαν τρία νέα θυρώματα, ένα για κάθε κλίτος από τα οποία το κεντρικό διαμορφώθηκε μνημειακά αποτελώντας τη βάση για το δίλοβο, καθ᾽ ύψος, κωδωνοστάσιο, πάνω από το κεντρικό θύρωμα. Αυτό κατασκευάστηκε τα πρώτα χρόνια της αρχιερατείας του τότε Επισκόπου Ιεροσητείας Αμβροσίου ­(Σφακιανάκη) (1890-1929) τη δεκαετία του 1890. Την δε κεντρική καμπάνα βάρους 240 οκάδων δώρησε ο εκ Μέσα Μουλιανών Αρχιμ. Ιωακείμ ο Ιεροσολυμίτης. 

Τα αρχιτεκτονικά αυτά στοιχεία ακολουθούν τον εκλεκτικιστικό ρυθμό του τέλους του 19ου αι. Τα λιθόκτιστα πλαίσια της κεντρικής θύρας που κοσμεί την είσοδο της δυτικής όψης είναι περίτεχνα και αναπτύσσονται σε ζώνες με ημικιονίσκους, παραστάδες και εξέχοντα γείσα. Στην κεντρική είσοδο σώζεται εντοιχισμένη εγχάρακτη κτητορική επιγραφή σε πλάκα εντός της αψίδας που σχηματίζει το υπέρθυρο, όπου είναι ευδιάκριτη μόνο η ημερομηνία (ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 13) και όχι, δυστυχώς, το έτος. Περίτεχνα είναι και τα λιθόκτιστα πλαίσια των δύο άλλων εισόδων με τα οξύκορυφα τόξα, χωρίς ιδιαίτερη διακόσμηση, κτισμένα με διαφορετική τεχνοτροπία, που ολοκληρώνουν τη διακόσμηση της δυτικής όψης. Χαρακτηριστική είναι η εγχάρακτη εντοιχισμένη επιγραφή που σώζεται στη νότια είσοδο της δυτικής όψης (κλίτος Αγίου Χαραλάμπους) σε λίθινη πλάκα εντός της αψίδας που σχηματίζει το υπέρθυρο, όπου απεικονίζεται σταυρός αγιασμού με τα διακριτικά «ΙΣ.ΧΡ.ΝΙ.ΚΑ.» και εκατέρωθεν αναγράφει την ημερομηνία «1830, ΙΟΥΝΙΟΥ(;) 23, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΟΡΔΙΛΗΣ ...» και «ΤΑΠΙΝΩΣ ΙΟΑΝΙΣ ΙΕΡΕΑΣ ΘΑΛΑΣΙΝΟΣ...» και άλλες δυσανάγνωστες λέξεις. Οι απλές αετωματικές επιστέψεις των τοίχων κοσμούνται με φεγγίτες, τετράγωνους ο δυτικός και ο ανατολικός μόνο του βόρειου κλίτους, και κυκλικό ο δυτικός τοίχος του νότιου κλίτους. Την εξωτερική όψη συμπληρώνουν τα τέσσερα απλά λίθινα παράθυρα, δύο στη βόρεια και δύο στη νότια όψη, καθώς και οι τρεις αψίδες του ιερού βήματος με λίθινα περίτεχνα φωτιστικά αγιοθύριδα, διαφορετικής τεχνοτροπίας.

Τα κλίτη είναι μονόχωρα καμαροσκεπή, με ­ημικυκλικό θόλο, στηριζόμενα σε κίονες και ενισχυτικά τόξα που επικοινωνούν μεταξύ τους με τοξικά ανοίγματα, ενώ στο κεντρικό κλίτος διακρίνεται ο τρούλος. 

Τα τέμπλα είναι ξυλόγλυπτα και περίτεχνα. Το ενιαίο τέμπλο του μεσαίου (Άγιος Θεολόγος) και βόρειου (Αγία Τριάδα) κλίτους, είναι φιλοτεχνημένο από κρητικό τεχνίτη (νιταδώρο) και χρονολογείται στα 1879, σύμφωνα με την αναγραφόμενη χρονολογία στη βάση του σταυρού των λυπηρών του μεσαίου κλίτους. Το ενιαίο τέμπλο περιλαμβάνει φορητές εικόνες σε τρεις ζώνες με τα λυπηρά και τα αναστάσιμα. Το κάτω διάζωμα περιέχει εικονογραφικό πρόγραμμα με παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη (η Κοσμογονία, η Έξωσις εκ του παραδείσου και η Θυσία του Αβραάμ κ.α.). Στη μεσαία ζώνη ξεχωρίζουν, εκτός από τις Δεσποτικές και Θεομητορικές εικόνες, οι εικόνες του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (1902, αντιγραφή υπό Γεωργίου Νικολαΐδου), του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, φιλοτεχνημένη στα Ιεροσόλυμα και αφιέρωμα του εκ Μέσα Μουλιανών καταγομένου Αρχιμ. Νικοδήμου (Δροσοφορίδη) στις 28 Μαρτίου 1903, της Αγίας Τριάδος και της Γεννήσεως του Χριστού (1886). Στην τρίτη ζώνη είναι φιλοτεχνημένο το Δωδεκάορτο με τις κυριότερες εορτές του εορτολογίου, ενώ ανάμεσα στη μεσαία και την τρίτη ζώνη είναι ζωγραφισμένοι οι Προφήτες σε μετάλλια. Την εικόνα του τέμπλου συμπληρώνουν τα βημόθυρα, όπου εικονίζονται οι Ιεράρχες Βασίλειος και Γρηγόριος στο μεσαίο κλίτος του Θεολόγου, οι Αρχάγγελοι στο βόρειο κλίτος της Αγίας Τριάδος και η θύρα του ιερού Βήματος στο ίδιο κλίτος με την απεικόνιση του Αγίου Πρωτομάρτυρος και Αρχιδιακόνου Στεφάνου. Τέλος ιδιαίτερα περίτεχνα και επιχρυσωμένα είναι ο Σταυρός, τα λυπηρά και οι δράκοντες του κεντρικού κλίτους, αλλά και η Ανάσταση του βόρειου κλίτους.

Το τέμπλο του νοτίου κλίτους του Αγίου Χαραλάμπους είναι σκαλισμένο από άλλο νιταδώρο της εποχής και χρονολογείται στα 1839 σύμφωνα με ζωγραφισμένη επιγραφή. Οι εικόνες αναπτύσσονται σε δύο μόνο ζώνες. Στη μεσαία απεικονίζεται δεξιά ο Άγιος Ιερομάρτυς Χαράλαμπος ένθρονος να κρατάει στα χέρια του το ιερό Ευαγγέλιο και ένα ειλητάριο που αναγράφει «ΛΕΙΤΡΟΣΕ ΗΜΑΣ ΤΗΣ ΝΟΣΩ ΔΟΥ ΤΩΝ ΗΚΤΙΡΜΟΝ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΚΥΝΟΥΝΤΑΣ ΤΗΝ ΗΜΕΤΕΡΑΝ ΙΚΟΝΑ (sic)», ενώ εντυπωσιακή είναι η απεικόνιση της πανώλης (πανούκλας) με τη μορφή μιας δύσμορφης αλυσσοδεμένης από το λαιμό και τα πόδια γριας γυναίκας που κρατά στα χέρια της τα φονικά εργαλεία του θανάτου (πηρούνια-τρίαινα, λόγχες, κοπίδι), την οποία πατεί και εξολοθρεύει ο Άγιος. Στη βάση της εικόνας αναγράφεται η αφιερωματική επιγραφή «ΜΝΗΣΘΗΤΙ ΚΥΡΙΕ ΤΩΝ ΔΟΥΛΩΝ ΣΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΙΕΡΕΩΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΑΣ ΚΑΙ Τ(ΕΚΝΩΝ): ΧΕΙΡ ΖΑΧΑΡΙΟΥ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ: ΑΩΛΘ (1839)». Αριστερά απεικονίζεται η εικόνα της Θεοτόκου της Ζωοδόχου Πηγής (1839), δίπλα στον Άγιο Χαράλαμπο η εικόνα της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας (αχρονολόγητη) και στη θύρα του ιερού Βήματος ολόσωμος ο Αρχάγγελος Μιχαήλ κρατώντας το σπαθί στο δεξιό χέρι και στο αριστερό σε μορφή βρέφους μία ψυχή. 

Στην αψίδα που σχηματίζεται ανάμεσα στα σκαλίσματα της θύρας αναγράφεται η επιγραφή: «ΜΝΗΣΘΗΤΙ ΚΥΡΙΕ ΤΩΝ ΕΥΣΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΩΝ ΕΛΕΟΥΝΤΩΝ ΚΑΙ ΒΟΗΘΟΥΝΤΩΝ ΕΝ ΤΗ ΑΓΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΕ (sic) ΤΩΝ ΔΟΥΛΩΝ ΣΟΥ ΙΩ (ΙΩΑΝΝΟΥ) ΙΕΡΕΩΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Σ(ΥΖΥΓΟΥ) Τ(ΕΚΝΩΝ)». Η ζώνη συμπληρώνεται με τις εικόνες του Επιταφίου Θρήνου πάνω από την κεντρική θύρα και του Μυστικού Δείπνου πάνω από την αριστερή θύρα με τον Μιχαήλ Αρχάγγελο. Στην επάνω ζώνη απεικονίζονται παραστάσεις του Δωδεκαόρτου. Το απλό σε σκάλισμα αλλά ιδιαίτερα εκφραστικό της λαϊκής ξυλογλυπτικής παράδοσης τέμπλο, συμπληρώνεται με τον ζωγραφισμένο Εσταυρωμένο στην επίστεψη του τέμπλου, τα Βημόθυρα που απεικονίζουν τους πρωτοκορυφαίους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Η κάτω ζώνη απεικονίζει εξαπτέρυγα Χερουβίμ και Σεραφίμ, ενώ η μεσαία με την πάνω ξεχωρίζουν και είναι ζωγραφισμένες με διάφορα λαϊκά σχέδια. 

Σύμφωνα με μαρτυρίες η πανώλη είχε αποδεκατίσει τον οικισμό των Μουλιανών. Η παράδοση αναφέρει ότι τριακόσια περίπου παλικάρια από το λεγόμενο «Πέρα Χωριό» είχαν μολυνθεί και βρει τραγικό θάνατο. Τότε για να σταματήσει το θανατικό οι ευσεβείς κάτοικοι με πρωτοβουλία του τότε Εφημερίου παπα-Γιάννη Θαλασσινού έκτισαν (1830) το βόρειο κλίτος του ναού του Αγίου Θεολόγου και το αφιέρωσαν στον Άγιο Χαράλαμπο, που θεωρείται από την Ορθόδοξη Εκκλησία μας ο προστάτης κάθε λοιμικής νόσου. Και μάλιστα οι αφιερωματικές εικόνες του Αγίου Χαραλάμπους που πατεί την πανώλη με τη μορφή κακόμορφης γριας, της Ζωοδόχου Πηγής που θεραπεύει κάθε ασθένεια, της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας, που θεραπεύει σωματικές και ψυχικές ασθένειες, αλλά και του Μιχαήλ Αρχαγγέλου που παίρνει τις ψυχές, μαρτυρούν την ευλάβεια και την αγωνία των πιστών κατοίκων που αφιέρωσαν τον ναό και το κακό σταμάτησε.

Εντυπωσιακός και ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας είναι ο σωζόμενος τοιχογραφικός διάκοσμος μόνο στην αψίδα του αρχικά μονόχωρου τρουλαίου ναού, που χρονολογείται πιθανόν τον 14ο αι. Στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Δέηση και στον ημικύλινδρο πέντε Ιεράρχες (Μέγας Βασίλειος, Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Άγιος Αθανάσιος, Άγιος  Γρηγόριος ο Θεολόγος, Άγιος Ιάκωβος και Άγιος Ελευθέριος) με πολυσταύρια φαιλόνια, οι οποίοι κρατούν κλειστά Ευαγγέλια. Αξιοσημείωτη είναι η απεικόνιση του Αγίου Ιακώβου, στο βόρειο άκρο, ο οποίος φαίνεται να συνοδεύει τους Ιεράρχες, στραμμένος προς τα δεξιά, φορώντας την στολή του Αποστόλου και όχι του Ιεράρχη, όπως τον συναντάμε σε ανάλογες παραστάσεις. 

Το σπουδαίο αυτό μνημείο με πρωτοβουλία της Ενορίας Μέσα Μουλιανών και της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας άρχισε με την έγκριση, επίβλεψη και την καθοδήγηση της τότε 13ης Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων να συντηρείται, χωρίς να αλλοιωθεί η αρχιτεκτονική μορφολογία του. 

Αρχικά τα έτη 1995 έως 1997 πραγματοποιήθηκαν εργασίες αποκατάστασης του ναού στις εξωτερικές όψεις και τον τρούλλο. Τα έτη 2001-2002 έγιναν οι εργασίες καθαίρεσης και ανακατασκευής των εσωτερικών επιχρισμάτων και των κουφωμάτων. Τα έτη 2003-2005 έγιναν οι εργασίες συντήρησης του τοιχογραφικού διακόσμου, του ξυλόγλυπτου τέμπλου, των φορητών εικόνων, αλλά και εργασίες στεγάνωσης των θόλων και του τρούλου. Τα έτη 2016 έως 2018 πραγματοποιήθηκαν εργασίες διαμορφώσεως του αύλειου χώρου.