Ενοριακός ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου - Αγίου Δημητρίου

Ο δίκλιτος ενοριακός ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (νότιο κλίτος) και του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου του Μυροβλήτου (βόρειο κλίτος) βρίσκεται στην είσοδο των Γδοχίων, βορειοδυτικά του χωριού και πολύ κοντά στον επαρχιακό δρόμο Ιεράπετρας-Βιάννου. Είναι παράλληλα και ο κοιμητηριακός ναός της Ενορίας των Γδοχίων που περιλαμβάνει τους συνοικισμούς Δασκαλιανά, Παπαδιανά, Κάτω Γδόχια και Βάτος.

Στον ναό απηχείται η τεχνοτροπία του κλασσικισμού της Ενετοκρατίας και του νεοκλασσικισμού του 19ου αι., με επιβίωση των τάσεων σε λαϊκή απόδοση του 18ου αι. και των αρχών του 19ου αι.

Ο δίχωρος καμαροσκεπής ναός, είναι ρυθμού βασιλικής και κτίστηκε κατά το πρώτο μισό του 19ου αι. Κοσμείται με ένα από τα επιβλητικότερα και ωραιότερα λίθινα κωδωνοστάσια, χαρακτηριστικό δείγμα της λαϊκής λιθογλυπτικής στην Κρήτη, καθώς και ανάλογα θυρώματα στην κύρια είσοδο στη νότια όψη. Στο θύρωμα της δυτικής όψης του ναού, όπου υπάρχει θύρα και φωτιστικό παράθυρο, είναι χαραγμένη η χρονολογία 1831, ενώ περίτεχνα είναι όλα τα λιθόκτιστα πλαίσια των θυρών και των παραθύρων, οι λιτοί ρόδακες και τα λίθινα φωτιστικά αγιοθύριδα του ναού. Ξεχωριστό είναι το θύρωμα της κύριας εισόδου στη νότια όψη, όπου υπάρχουν ανάγλυφες παραστάσεις του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και του Αγίου Δημητρίου στον δεξιό και τον αριστερό κιονίσκο αντίστοιχα. Κοσμημένο με ανάγλυφη διακόσμηση είναι και το υπερυψωμένο ημικυκλικό τόξο πάνω από τη θύρα. 

Το περίτεχνο τρίλοβο λιθόγλυπτο κωδωνοστάσιο, πάνω από την κεντρική είσοδο (νότια) είναι δομημένο από ορθογώνιους ασβεστόλιθους, με εγχάρακτη την ημερομηνία 20 Μαρτίου 1890. Συντηρήθηκε και ανακαινίστηκε αρχικά αρχές της δεκαετίας του 1990 με ευθύνη της τότε 13ης Εφορείας Αρχαιοτήτων Κρήτης και χρηματοδότηση του Υπουργείου Πολιτισμού και του Ε.Ο.Τ. Η συντήρηση όμως αποδείχθηκε ανεπαρκής λόγω της ακαταλληλότητας των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν και το έτος 2010 με δαπάνες της Ενορίας Γδοχίων συντηρήθηκε και ανακατασκευάστηκε εκ νέου, με τη χρήση νέων και κατάλληλων υλικών, από το συνεργείο του ειδικού συντηρητή έργων τέχνης κ. Μιχαήλ Τρουλλινού, με άδεια και επίβλεψη της τότε 13ης Ε.Φ.Α.Κ. 

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι κεντρικοί πεσσοί διατομής του περίτεχνου κωδωνοστασίου είναι 59Χ50 (όψη) εκατοστά, έχουν ύψος 151 εκ. και επιστρέφονται με κορδόνι και στη συνέχεια με κορνίζα πάνω στην οποία εδράζονται τα τόξα. Οι αποστάσεις μεταξύ των πεσσών είναι 70 εκ. Στην ίδια κατακόρυφο με τους πεσσούς, τα τόξα περιβάλλονται με διάκοσμο και Χερουβίμ στο κέντρο του κάμπου, ενώ επιστρέφονται με κορνίζα κανονικής αμπέλου, όπως τα τέμπλα της περιοχής, με ύψος 252 εκ. από τη βάση του καμπαναριού.

Το κλειδί των τόξων εξέχει ελαφρά και είναι διακοσμημένο με σχηματοποιημένο ήλιο. Πάνω από την κορνίζα εδράζεται ο τρίτος λοβός που είναι παρόμοιος με τους κάτω, με διατομή πεσσών 45Χ45 εκατοστά και ύψος 163 εκατοστά, ενώ το άνοιγμα μεταξύ των πεσσών είναι 50 εκατοστά.

Τα δύο κλίτη συνδέονται εσωτερικά με δύο τόξα επικοινωνίας στηριζόμενα σε κίονες. Προφανώς οικοδομήθηκε αρχικά το νότιο κλίτος, αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, και αργότερα, κατά τη συνήθη τακτική της εποχής για την εξυπηρέτηση των αυξανόμενων λειτουργικών αναγκών των κατοίκων, ανοίχτηκαν τα δύο τόξα και προστέθηκε το βόρειο κλίτος, αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο.

Οι διαφορετικές φάσεις κατασκευής διακρίνονται και στα ξυλόγλυπτα τέμπλα, που έχουν βαθύ και λεπτό σκάλισμα και στις τρεις ζώνες, όπως και στα λυπηρά και τα αναστάσιμα, έργα αξιόλογης λαϊκής τέχνης των φημισμένων Νιταδόρων της Σχολής του Λασιθίου, με εξέχον στην ποιότητα δουλειάς το τέμπλο του κλίτους του Ευαγγελισμού.

Οι εικόνες στο νότιο κλίτος, που είναι αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, είναι ενυπόγραφα έργα του γνωστού ζωγράφου Εμμανουήλ Σεργάκη, με παλαιότερη την εικόνα του Μιχαήλ Αρχαγγέλλου με χρονολογία 1834.

Οι εικόνες στο βόρειο κλίτος του Αγίου Δημητρίου φιλοτεχνήθηκαν το διάστημα 1880-1884 από τον Βιαννίτη αγιογράφο Εμμανουήλ Κόμη ή Τσουπάκη, ο οποίος αγιογράφησε και τις τρεις παραστάσεις στο κάτω διάζωμα του τέμπλου με τις εικόνες της θυσίας του Αβραάμ και των Οσίων Αντωνίου και Σάββα του Ηγιασμένου. 

Η φορητή εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, που βρίσκεται  στο κεντρικό προσκυνητάρι κοντά στο τέμπλο, φέρει τη χρονολογία 1845, και η φορητή εικόνα του Αγίου Γεωργίου, με τη χρονολογία 1834, που φυλάσσεται στο άλλο προσκυνητάρι ανάμεσα στα δύο κλίτη στο κέντρο του ναού, είναι έργα του αγιογράφου Εμμανουήλ Σεργάκη.

Τα Ιερά Εγκαίνια του ναού του Αγίου Δημητρίου τελέσθηκαν από τον Επίσκοπο Νεαπόλεως Διονύσιο (Μαραγκουδάκη) στις 26 Μαΐου 1936, τον καιρό που οι Επισκοπές Πέτρας και Ιεράς και Σητείας ήταν συγχωνευμένες σε μία, την Επισκοπή Νεαπόλεως.