Ενοριακός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Ο τριμάρτυρος (τρία κλίτη) ενοριακός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι κτισμένος πάνω στο ψηλότερο σημείο του οικισμού της Τουρλωτής, απ  ὅπου είναι εμφανής και δεσπόζει σε όλη την περιοχή, η οποία κατοικείται από τη Μινωϊκή εποχή. Η Τουρλωτή έλαβε την ονομασία της πιθανότατα από τη λέξη «τρούλα» που στην κρητική διάλεκτο σημαίνει το ύψωμα, την κορυφή, καθώς το χωριό είναι κτισμένο στην κορυφή της λοφογραμμής, σε υψόμετρο περίπου 350 μέτρων, η από τους τρούλους της εκκλησίας του χωριού η κατ  ἄλλους από τον ενετικό πύργο (tour) κάποιου Λατίνου άρχοντα ονόματι Λοτί.

Ο σημερινός ευμεγέθης και επιβλητικός ναός είναι κτισμένος στη θέση παλαιού ναού ενετικής περιόδου, αφιερωμένου στην Παναγία, σύμφωνα με τη βενετική απογραφή των ορθοδόξων ναών της περιοχής της Σητείας του 1637, με πανοραμική θέα του κόλπου του Μεραμβέλλου, της νήσου Ψείρας και του Μόχλου. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν ο ενοριακός και ο κοιμητηριακός ναός του οικισμού.

Είναι τρίκλιτος ναός ρυθμού βασιλικής. Η θεμελίωσή του έγινε το 1892 από τον Επίσκοπο Ιεροσητείας Αμβρόσιο Σφακιανάκη (1890-1929). Στις 21 Σεπτεμβρίου, ημέρα Κυριακή, του έτους 1908 ο ίδιος Επίσκοπος εγκαινίασε το κεντρικό θυσιαστήριο επ᾽ ονομάτι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Ο ναός τότε ήταν ημιτελής και μόλις που είχε σκεπασθεί. Πολλά χρόνια αργότερα στις 27 Ιουλίου 1925, ημέρα μνήμης του Αγίου Παντελεήμονος, ο ίδιος Επίσκοπος τέλεσε τα ιερά εγκαίνια και στα δύο άλλα ιερά θυσιαστήρια Αγίου Παντελεήμονος και Ταξιάρχου Μιχαήλ.

 Το έργο ήταν μεγαλεπήβολο για τα δεδομένα της εποχής και λόγω του μεγέθους του κτιζόταν επί πολλά χρόνια με τη συνδρομή όλων των ενοριτών και τη συλλογή εράνων από όλη την μητροπολιτική περιφέρεια Ιεράπετρας και Σητείας, υπό την επίβλεψη και καθοδήγηση του ιερέως Εμμανουήλ Παπαϊωάννου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ενορία εκποίησε όλη την ακίνητη κτηματική περιουσία που διέθετε στη γύρω περιοχή, κυρίως ελαιόδενδρα, και το συλλεγέν ποσό διατέθηκε για την αποπεράτωση του ναού.

Αρχιμάστορας αναφέρεται κάποιος ονόματι «Μαστροδημήτρης», πιθανόν Καρπάθιος, χωρίς άλλα στοιχεία. Οι εργασίες ολοκλήρωσης συ­νεχίζονται και μετά τα ιερά εγκαίνια. Έτσι, τον Μάιο του 1909 γίνεται ο εκτελωνισμός 6.535 ­μωσαϊκών πλακών στο λιμάνι του Μόχλου, οι οποίες αγοράστηκαν από κάποιο έμπορο Μασσάρο και ­μεταφέρθηκαν από το λιμάνι του Πειραιά για την πλακώστρωση του ναού. Επίσης, η προφορική παράδοση διέσωσε ότι πολλές πέτρες μεταφέρθηκαν από την Ελούντα δια θαλάσσης στο λιμάνι του Μόχλου και από εκεί με τα ζώα στην Τουρλωτή για να πελεκηθούν οι κορνίζες, που τοποθετούνται σταδιακά τα μετέπειτα χρόνια, ενώ σπουδαίος ντόπιος τεχνίτης και λιθοξόος εργάσθηκε κάποιος ονόματι Συλλιγάρδος.

Το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το βόρειο στον Άγιο Παντελέημονα και το νότιο στον Ταξιάρχη Μιχαήλ. Τα τρία κλίτη στηρίζονται εσωτερικά και διαχωρίζονται μεταξύ τους από δύο σειρές τεσσάρων μεγάλων στρογγυλών λίθινων κιόνων, που έχουν λιτή επίστεψη με κορνίζες λίθινες πελεκητές. Χαρακτηριστικά της εποχής είναι και οι κορνίζες από γύψο, που δεσπόζουν σε όλο το εσωτερικό και δίνουν κάποια εκλεπτικιστικά στοιχεία στο οικοδόμημα. Ο ναός έχει τρεις μεγάλες θύρες, με κύρια αυτή στον δυτικό τοίχο και έξι μεγάλα ορθογώνια παράθυρα, δύο σε κάθε πλευρά.  Επίσης, δύο στρογγυλούς φεγγίτες στην ανατολική και δυτική όψη. Οι κόγχες του ιερού βήματος λόγω του ύψους του ναού έχουν η κεντρική από τρία ορθογώνια φωτιστικά παράθυρα (αγιοθύριδα) και οι άλλες δύο από ένα. Όλα τα λίθινα μέλη είναι λαξευμένα σε λιτή κλασσική γραμμή χωρίς σχέδια και παραστάσεις. Στην νότια πλευρά του ναού έχει ανεγερθεί κατά τη δεκαετία του 1950 επιβλητικό πυργόσχημο καμπαναριό σε τέσσερα επίπεδα από σκυρόδεμα, δωρεά του εκ Τουρλωτής μετανάστη στην Αμερική Ιωάννη Μετζάκη.

Στο εσωτερικό του ναού δεσπόζει το τέμπλο από τσιμέντο, ζωγραφισμένο σήμερα με λαδομπογιά, ενώ οι φορητές εικόνες είναι έργο του αγιογραφικού οίκου των Ιωασαφαίων, από τις Καρυές του Αγίου Όρους, και φέρουν τη χρονολογία 1929. Οι εικόνες αυτές είναι χαρακτηριστικό δείγμα της απομάκρυσνης από την λεγόμενη «παραδοσιακή βυζαντινή ζωγραφική» και την υιοθέτηση της «νατουραλιστικής ζωγραφικής αντίληψης των Ναζαρηνών», ακόμη και από εργαστήρια του Αγίου Όρους. Επίσης, στην κόγχη του ιερού βήματος σώζεται σε αγιογραφία με την ίδια τεχνοτροπία της εποχής η Θεοτόκος στον τύπο της Πλατυτέρας των ουρανών με πολλές φθορές.

Στον ναό τοποθετημένες σε προσκυνητάρια φυλάσσονται δύο αξιόλογες φορητές εικόνες, που προέρχονται από τον παλαιό ναό της Παναγίας, ενυπόγραφα έργα του ονομαστού αγιογράφου της εποχής Πολυχρόνη (1775-1810) με χρονολογία 1801.

Πρόκειται για την εικόνα του Δεσπότου Χριστού στον τύπο του Μεγάλου Αρχιερέως με τις επιγραφές την περιγραφική «Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΕΥΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΜΕΓΑΣ ΑΡΧΙΕΡΕΥΣ», την αφιερωματική «ΔΕΗΣΙΣ ΤΩΝ ΔΟΥΛΩΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΩΝ ΕΥΣΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΩΝ ΕΠΙΤΕΛΟΥΝΤΩΝ ΣΟΥ ΤΗΝ Υ(sic)ΚΟΝΑ ΤΑΥΤΗΝ ΑΩΑ (1801)», και την ενυπόγραφη «ΧΕΙΡ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ ΑΩΑ (1801)».

Η δεύτερη φορητή εικόνα αφορά στην υπεραγία Θεοτόκο και αναφέρεται στον τύπο της Οδηγήτριας, με τις επιγραφές την περιγραφική «Η ΕΛΠΙΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ», την αφιερωματική «ΔΕΗΣΙΣ ΤΩΝ ΔΟΥΛΩΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΜΕΤΖΑΚΗ ΣΥΜΒΙΑΣ Κ´ ΤΕΚΝΩΝ», και την ενυπόγραφη «ΧΕΙΡ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ ΑΩΑ (1801)».

Ο Πολυχρόνης η Πολυχρόνιος υπήρξε διάσημος αγιογράφος, σύγχρονος του Ιωάννου Κορνάρου και μαθητής των Καστροφυλάκων.  Αρκετά έργα του σώζονται στη Μονή Τοπλού. Επίσης στον ιερό ναό της Παναγίας των Λιθινών σώζεται η ενυπόγραφη εικόνα του Χριστού στον τύπο του Μεγάλου Αρχιερέως, ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας, την οποία έχουν ως πρότυπο και αντιγράφουν αγιογράφοι σε πολλούς ναούς της Ιεράς Μητροπόλεως.

Σημαντικές πληροφορίες για τον ναό διαζώσει ο Επίσκοπος Ιεροσητείας Αμβρόσιος Σφακιανάκης στο έργο του «Απομνημονεύματα», όπου αναφέρει ότι το πρώτο τριτάξιο Διδακτήριο του οικισμού ανεγέρθηκε στον αύλειο χώρο του ναού με δαπάνες της Ενοριακής Επιτροπείας Τουρλωτής: «Τουρλωτή. Έγερσις τριμάρτυρου ναού, θελεμιωθέντος τω 1892 και εγκαινιασθέντος τω 1908. Έγερσις Διδακτηρίου τριταξίου».