Ενοριακός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και Ευαγγελισμού της Θεοτόκου

Ο ενοριακός ναός του οικισμού Χριστός οικοδομήθηκε πάνω στα θεμέλια παλαιότερου βυζαντινού ναού, όπως μαρτυρεί το διασωζόμενο περίγραμμα των ερειπίων στην κόγχη του ιερού βήματος. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, ο ναός χτίστηκε στο σημείο όπου οι πρώτοι κάτοικοι έβλεπαν κάθε νύχτα ένα φως, ώσπου ανακάλυψαν μια εικόνα του Χριστού κρυμμένη στους θάμνους. Γι’ αυτό έκτισαν τον ναό και τον αφιέρωσαν στον Αφέντη Χριστό, γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε το χωριό, που έλαβε και το όνομα Χριστός.

Ο συντηρημένος ναός στη σημερινή του μορφή είναι διπλός από προσθήκη. Αρχικά οικοδομήθηκε το νότιο κλίτος, αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, όπως εύκολα διακρίνεται εξωτερικά από την κόγχη του ιερού βήματος. Αργότερα, στα μέσα του 19ου αι. έγινε η προσθήκη του δεύτερου κλίτους, που αφιερώθηκε στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Τα δύο κλίτη είναι μονόχωρα, καμαροσκεπή με ημικυκλικό θόλο, στηριζόμενο από δύο ενισχυτικά τόξα και επικοινωνούν μεταξύ τους με δύο τοξικά ανοίγματα. Τότε ανυψώθηκε και το επιβλητικό μονόλοβο διώροφο κωδωνοστάσιο στην ανατολική όψη του ναού, στη συμβολή των δύο κλιτών στις κόγχες του ιερού βήματος. Εργασίες συντήρησης του κωδωνοστασίου, του τέμπλου και των εικόνων πραγματοποιήθηκαν με την επίβλεψη της τότε 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης το έτος 1996, κατόπιν πρωτοβουλίας της κ. Μαρίνας Μεταξάκη.

Επίσης, στη θύρα και το παράθυρο της νότιας όψης τοποθετήθηκαν σκαλιστά μέλη από τον παλαιότερο ναό και προφανώς χαράκτηκε στο υπέρθυρο η επιγραφή «1866 Μαρτίου 20», που μαρτυρεί τον χρόνο ολοκλήρωσης των εργασιών. Τότε, προφανώς εντοιχίστηκαν και τα περίτεχνα πινάκια στην κόγχη του ιερού βήματος του ναού της Μεταμορφώσεως, ορισμένα από τα οποία προέρχονται από σύγχρονα της εποχής εκείνης αγγεία και άλλα από παλαιότερα, που πιθανόν αποτελούσαν κειμήλια σύμφωνα με σχετική Μελέτη των Αρχαιολόγων Γεωργίας Μοσχόβη και Μαριάννας Κατηφόρη στο άρθρο τους «Ναοί με εντοιχισμένα αγγεία στο νομό Λασιθίου». Στη δυτική όψη του βόρειου κλίτους υπάρχει θύρα με λίθινο σε απλή γραμμή πλαίσιο και ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο, που προφανώς χρησίμευε ως κυρία είσοδος, και στη βόρεια όψη δύο ευμεγέθη παράθυρα με λίθινο πλαίσιο.

Περίτεχνα είναι τα υπέρθυρα, τα λιθόκτιστα θυρώματα στο πλαίσιο των δύο θυρών και του παραθύρου, διακοσμημένα με ανάγλυφους ρόδακες, όπως και τα φωτιστικά αγιοθύριδα και οι διάτρητοι κυκλικοί φωτιστικοί φεγγίτες και στα δύο κλίτη στην ανατολική και δυτική όψη που σχηματίζουν διακοσμητικούς ρόδακες. Στις όψεις διατηρείται σχεδόν παντού το αρχικό πατητό επίχρισμα από ασβεστοκονίαμα με μικρές εγχαράξεις από μυστρί. Χαρακτηριστικό του ναού είναι ο αντερεισματικός τοίχος (αντηρίδα) στην νοτιοανατολική πλευρά, το καλντερίμι του αύλειου χώρου και το παλαιό τοιχίο περίφραξης.

Ο ναός πριν το 1900 ήταν και κοιμητηριακός. Κατάλοιπο αποτελεί η εγχάρακτη σε μάρμαρο επιγραφή του 1843, εντοιχισμένη στον νότιο τοίχο αριστερά της κεντρικής θύρας, όπου αναφέρει τα εξής: «ΕΝΘΑΔΕ ΚΕΙΤΑΙ Η ΑΕΙΜΝΗΣΤΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΤΟΡΓΟΣ ΜΗΤΗΡ ΜΟΥ ΗΤΙΣ ΒΙΩΣΑΣΑ ΥΠΕΡ ΤΑ ΕΒΔΟΜΗΚΟΝΤΑ ΕΤΗ ΣΕΜΝΩΣ ΤΕ ΚΑΙ ΘΕΟΦΙΛΩΣ ΑΝΕΠΑΥΘΗ ΕΝ ΚΥΡΙΩ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 28 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΤΩ 1843 ΕΤ(Ε)Ι ΑΦΗΣΑΣΑ ΛΥΠΗΝ ΑΠΑΡΗΓΟΡΗΤΟΝ ΕΙΣ ΤΑ ΦΙΛΤΑΤΑ ΤΕΚΝΑ ΤΗΣ ΚΑΙ ΕΙΣ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΓΝΩΣΤΟΥΣ ΤΗΣ. ΑΙΩΝΙΑ ΣΟΥ Η ΜΝΗΜΗ ΕΛΕΝΗ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΑ ΓΑΒΡΙΗΛ Μ(ΟΝΑΧΟΣ) ΣΙΝΑΪΤΗΣ».

Στο εσωτερικό του ναού δεσπόζουν τα περίτεχνα επιχρυσωμένα ξυλόγλυπτα τέμπλα με βαθύ σκάλισμα και διάφορες παραστάσεις, τα λυπηρά εξαιρετικής τέχνης καθώς και οι δεσποτικές εικόνες και τα δωδεκάορτα. Χρονολογούνται την ίδια περίπου περίοδο, αλλά φιλοτεχνήθηκαν από διαφορετικούς τεχνίτες. Οι δεσποτικές εικόνες του κλίτους του Ευαγγελισμού αναγράφουν τη χρονολογία 1861, δεν αναφέρουν όμως τον αγιογράφο. Χρονολογικά συμπίπτουν και οι εικόνες των λυπηρών, του δωδεκάορτου, των βημοθύρων και των εικόνων του πρώτου επιπέδου του τέμπλου, που απεικονίζουν τις παραστάσεις του Μυστικού Δείπνου, της Νήψεως των ποδών του Χριστού και του Γενεσίου της Θεοτόκου. Στο κλίτος της Μεταμορφώσεως ο άγνωστος λαϊκός αγιογράφος των λυπηρών, των δεσποτικών εικόνων, του δωδεκάορτου, των βημοθύρων και των εικόνων της κάτω σειράς του τέμπλου με παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη, όπως η πλάση του Αδάμ, η παρακοή του Αδάμ και η εξορία των πρωτοπλάστων είναι διαφορετικός, εν τούτοις δεν ξεφεύγει από την νοοτροπία της εποχής. Αξιοσημείωτο θεωρείται τμήμα από παλαιό τέμπλο όπως και η εικόνα του Αγίου Γεωργίου σε ξυλόγλυπτο πλαίσιο, με σκηνές από το βίο του με χρονολογία 1840, η οποία φέρει την υπογραφή «ΧΕΙΡ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΞΑΝΤΟΥΔΙΔΟΥ ΑΠΟ ΧΩΡΙΟ ΑΒΔΟΥ ΠΕΔΙΑΔΟΣ», ενυπόγραφο έργο του γνωστού για την επαναστατική του κυρίως δράση λαϊκού αγιογράφου, καπετάνιου και υπαρχηγού της Ανατολικής Κρήτης (1819-1886) Αντωνίου Ξανθουδίδη-Ζωγράφου.