Ναός Αγίου Γεωργίου στη «Λούτρα»

Χωρίς αμφιβολία ο Άγιος Γεώργιος στη θέση «Λούτρα» είναι ένας ναός που είχε διαχρονικά ιδιαίτερη σημασία για την ευρύτερη περιοχή των Μαλλών. Αυτό προκύπτει από το ασυνήθιστα μεγάλο μέγεθός του, καθώς και από την ποιότητα και την έκταση του τοιχογραφικού του διακόσμου. Βρίσκεται σε ένα πλάτωμα νοτιοανατολικά των Μαλλών και σε απόσταση ενός περίπου χιλιομέτρου από τον οικισμό, πάνω στο κύριο οδικό άξονα προς τη θάλασσα. 

Εξωτερικά στην κόγχη διακρίνεται παλαιότερο τρίλοβο παράθυρο, στοιχείο μιας παλαιότερης οικοδομικής φάσης που μαρτυρεί ότι το σωζόμενο σήμερα κτίσμα προήλθε από τη μετασκευή ενός παλιότερου ναού που θα πρέπει να χρονολογείται στη μέση βυζαντινή περιόδο η και παλαιότερα. Επίσης, στη βόρεια πλευρά διακρίνονται στοιχεία ενός κατεδαφισμένου κλίτους, το οποίο ενδεχομένως να απετέλεσε στη συνέχεια έναν αυτόνομο καμαροσκεπή ναό, συνενωμένο με τον Άγιο Γεώργιο κατά το συνηθισμένο σύστημα των διδύμων ναών με ξεχωριστή Αγία Τράπεζα που απαντά σε όλη την Κρήτη. 

Ο ναός γνώρισε μετασκευές και ανακαινίσεις. Διατήρησε μία ενδιαφέρουσα, μάλλον μεσοβυζαντινή εξωτερική διαβάθμιση στην κόγχη του Ιερού, ενώ μεταγενέστερα είναι τα εξαιρετικής ποιότητος λαξευτά περιθυρώματα. Αργότερα κατ’ επίδραση της βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής τα αετώματα διαμορφώθηκαν με καμπύλες πλευρές. Τέλος, το περίτεχνο καμπαναριό που κατασκευάστηκε πάνω από την νότια είσοδο χρονολογείται με ενσωματωμένη εγχάρακτη επιγραφή στα 1893.

Αν και στην συγκεκριμένη θέση δεν αποκλείεται να υπήρχε οικισμός, ο ναός θα πρέπει να ήταν καθολικό Μονής από την οποία δεν διατηρείται σήμερα κανένα οικοδομικό κατάλοιπο, εκτός από μικρό τμήμα του περιβόλου με πυλώνα. Ενδέχεται μάλιστα να αποτελούσε και διαμονή επισκόπου, στοιχείο που εξηγεί τόσο την ύπαρξη κτιστού συνθρόνου στην κόγχη, όσο και τον ασυνήθιστα μεγάλο χώρο του ιερού Βήματος που ανταποκρίνεται στις λειτουργικές ανάγκες ενός επισκοπικού ναού.

Στο εσωτερικό οι επιφάνειες της μεγάλης οξυκόρυφης καμάρας που στεγάζει τον ναό διαιρούνται σε τρία ισότιμα τμήματα με ενισχυτικά τόξα (σφενδόνια). Το ανατολικό τμήμα αντιστοιχεί στο Ιερό, ενώ τα άλλα δύο στον κυρίως ναό. Στην τριμερή αυτή διαίρεση αντιστοιχούν τοξωτές κόγχες που διαμορφώνουν με χάρη τις μακριές πλευρές του ναού. Αυτή η αρχιτεκτονική διαμόρφωση είναι σπάνια στην ανατολική Κρήτη και μαρτυρεί κάποια σχέση των ιδρυτών του ναού και του οικοδομικού συνεργείου με τη δυτική πλευρά του νησιού. 

Όπως είναι αναμενόμενο, ο ναός λόγω του μεγέθους του είχε ένα εντυπωσιακό και ταυτόχρονα σύνθετο εικονογραφικό πρόγραμμα. Είναι ευτύχημα το γεγονός ότι διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση, γεγονός που μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε το μεγαλύτερο μέρος των παραστάσεων και των εικονιζόμενων μορφών. 

Στις ανώτερες ζώνες κυριαρχεί ο Χριστολογικός κύκλος με είκοσι μία παραστάσεις από τον Ευαγγελισμό μέχρι την Ανάληψη. Ακολουθεί ένας σχετικά εκτεταμένος κύκλος της Θεοτόκου με επτά παραστάσεις από τις οποίες ξεχωρίζει η Κοίμηση στο κεντρικό τόξο της νότιας πλευράς. Παρά τις μεγάλες επιφάνειες η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας δεν είναι έκτεταμένη, όπως επικρατεί γενικώς στην Κρήτη, αλλά παρουσιάζεται με κάπως συνοπτικό τρόπο στα δυτικά της καμάρας αλλά όχι στην συνηθισμένη της θέση, δηλ. τον δυτικό τοίχο. Εκεί αναπτύσσεται ένα άλλο θέμα γνωστό κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο αλλά σπάνια εικονιζόμενο στην Κρήτη. Πρόκειται για τη Ρίζα του Ιεσσαί, μία παράσταση που περιλαμβάνει την γενεαλογία του Χριστού. Ο Άγιος Γεώργιος έχει κεντρική φυσικά θέση ανάμεσα στις υπόλοιπες μεμονωμένες μορφές καθώς εικονίζεται έφιππος μέσα στο κεντρικό αψίδωμα της βόρειας πλευράς, απέναντι από την Κοίμηση της Θεοτόκου. Μάλιστα υπάρχει και δεύτερη απεικόνιση του έφιππου αγίου μαζί με τους αγίους Δημήτριο και Θεόδωρο και μάλιστα στο αμέσως επόμενο προς δυσμάς αψίδωμα.

Αυτό που εντυπωσιάζει περισσότερο είναι το μέγεθος του Παντοκράτορα στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης, όπου εικονίζεται η Μεγάλη Δέηση, μέγεθος που υπερβαίνει κατά πολύ ακόμη και αντίστοιχες απεικονίσεις του Χριστού σε τρούλους. 

Είναι βέβαιο ότι στην τοιχογράφηση δεν εργάστηκε ένα μόνο καλλιτεχνικό συνεργείο, καθώς παρατηρούνται διαφορές ως προς την εικαστική απόδοση παραστάσεων και μεμονωμένων μορφών. Είναι έργο που όταν μελετηθεί επαρκώς και αναδειχθεί αναλόγως θα συγκαταλέγεται ανάμεσα στα σημαντικότερα τοιχογραφικά σύνολα της Κρήτης.