Ενοριακός Ναός· Μεταμορφώσεως Σωτήρος-Αγίου Χαραλάμπους

Ο Ενοριακός ναός των Μαλλών είναι μία μεγάλη και επιβλητική δίκλιτη βασιλική που ανοικοδομήθηκε το έτος 1848, σύμφωνα με την εγχάρακτη επιγραφή του θυρώματος. Τα δύο κλίτη είναι αφιερωμένα στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος το νότιο και στον Άγιο Χαράλαμπο το βόρειο. Διαθέτει σημαντικά περίτεχνα εξωτερικά και εσωτερικά αρχιτεκτονικά μέλη, όπως τα θυρώματα, τα αγιοθύριδα και η κεντρική θύρα, τα οποία, μετά την ανακαίνιση των τελευταίων ετών, αναδείχθηκαν θαυμάσια και αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της περιόδου. Δυστυχώς το περίτεχνο κωδωνοστάσιο καταστράφηκε την δεκαετία του 1950 και μερικά περίτεχνα μέλη του σώζονται εντοιχισμένα στον βόρειο τοίχο της αυλής. Το Ιερό Βήμα χωρίζεται από τον κυρίως ναό με ένα ιδιαίτερης τέχνης επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο με μοναδικές παραστάσεις απαράμιλλης τέχνης του β´ μισού του 19ου αιώνα. Είναι έργο του νιταδώρου Μιχαήλ Μαυρόνη και φιλοτεχνήθηκε το 1869, σύμφωνα με εγχάρακτη επιγραφή που σώζεται σήμερα σε προσκυνητάριο που μεταφέρθηκε στον Ναό της Παναγίας στον Αρμό.

Οι σκαλιστές παραστάσεις είναι υψηλής τέχνης και δηλώνουν το μεράκι και την ευαισθησία των καλλιτεχνών. Την ίδια περίοδο, το έτος 1869, φιλοτεχνήθηκαν και οι εικόνες του τέμπλου (νότιο κλίτος) «δια χειρός Δημητρίου και Μιχαήλ Χατζή», οι οποίες, όπως και το τέμπλο, έχουν συντηρηθεί και σήμερα διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Φορητές εικόνες έχει φιλοτεχνήσει και ο σπουδαίος Ηπειρώτης καλλιτέχνης της εποχής Γ. Ν. Χρήστου, ο οποίος είχε έδρα τη Νεάπολη Λασιθίου, ήταν μαθητής του Νικηφόρου Λύτρα και του Γεώργιου Ιακωβίδη στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα και εκφραστής των τεχνοτροπικών τάσεων της επιλεγομένης Σχολής του Μονάχου.

Ο ναός θεωρείται εξαιρετικό δείγμα της ναοδομίας εκλεκτικιστικού ρυθμού του 19ου αι. με κομψές αναλογίες, επιμελημένη κατασκευή και λιθανάγλυφα εξαιρετικής ποιότητας, αντάξιος της αίγλης και της οικονομικής ευμάρειας των Μαλλών την περίοδο ανεγέρσεώς του, όπως εξάλλου συναντάμε σε όμορους οικισμούς την ίδια περίοδο.