Ναός Παναγίας Μεσοχωρίτισσας ή Μεσοσπορίτισσας (Εισοδίων Θεοτόκου)

Ο ναός της Παναγίας Μεσοχωρίτισσας βρίσκεται εντός του οικισμού των Μαλλών και αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά και περισσότερο γνωστά βυζαντινά μνημεία της ανατολικής Κρήτης, κυρίως όσον αφορά στον τοιχογραφικό του διάκοσμο. Ο ναός εορτάζει στα Εισόδια της Θεοτόκου, στοιχείο που συνδέεται με την επωνυμία «Μεσοσπορίτισσα» καθώς η εορτή αυτή συμπίπτει με τη διαδικασία της σποράς των χωραφιών. 

Πρόκειται για έναν μονόχωρο αλλά ιδιαίτερα επιμήκη καμαροσκεπή ναό που προέκυψε από δύο διαδοχικές οικοδομικές φάσεις. Αρχικά ήταν τυπικός ναός μικρού μεγέθους, αλλά ως φαίνεται υπήρξε ανάγκη να αυξηθεί η χωρητικότητά του για να εξυπηρετήσει μεγαλύτερο εκκλησίασμα. Τότε καθαιρέθηκε ο δυτικός τοίχος και επεκτάθηκε προς δυσμάς με αποτέλεσμα να διπλασιασθεί το εμβαδόν του κυρίως ναού. 

Ο αρχικός ναός ήταν κατάγραφος από τοιχογραφίες. Στη συνέχεια, λόγω καθαίρεσης του δυτικού τοίχου και της επέκτασης του ναού τοιχογραφήθηκε εκ νέου και μάλιστα οι παλιότερες επικαλύφθηκαν. Κατά τη συντήρηση του ναού αποφασίστηκε να αποτοιχιστούν τα τμήματα του νεώτερου διακόσμου στα σημεία που κάλυπταν τις προγενέστερες τοιχογραφίες. Έτσι σήμερα στο εσωτερικό του διατηρούνται δύο αξιόλογα τοιχογραφικά σύνολα διαφορετικών εποχών. 

Όπως είναι φανερό από την εξέταση του τοιχογραφικού διακόσμου, οι νεώτερες τοιχογραφίες δεν ακολούθησαν την οργάνωση του παλαιού εικονογραφικού προγράμματος. Η επέκταση του ναού έδωσε την δυνατότητα στον ζωγράφο της νεώτερης φάσης εκτός από τον βασικό χριστολογικό κύκλο να συμπεριλάβει και δώδεκα παραστάσεις από τον βίο της Θεοτόκου, ο οποίος κυριαρχεί στο δυτικό τμήμα του ναού.

Το νεώτερο τοιχογραφικό στρώμα που συνδέεται με την επέκταση του ναού χρονολογείται στο έτος 1431-32, καθώς σώζεται η κτητορική επιγραφή πάνω από τη δυτική θύρα του ναού. Το ύφος της τέχνης των τοιχογραφιών αυτών είναι χαρακτηριστικό τοπικών εργαστηρίων που έδρασαν στην ευρύτερη περιοχή κατά το πρώτο μισό του 15ου αι. Το παλαιότερο τοιχογραφικό στρώμα είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς ανήκει σε ένα αξιόλογο εργαστήριο του δευτέρου μισού του 14ου αιώνα και αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα της παλαιολόγειας ζωγραφικής όχι μόνο στην περιοχή αλλά γενικότερα στην Κρήτη. 

Αξίζει να επισημάνουμε ότι παρά τη συντήρηση που έγινε πριν από μερικές δεκαετίες από την αρχαιολογική υπηρεσία, η κατάσταση των τοιχογραφιών σήμερα δεν είναι καλή με αποτέλεσμα δύσκολα να αντιλαμβάνεται κανείς την καλλιτεχνική τους αξία.