Ναός Αναλήψεως του Κυρίου ή Παναγίας στον Θόλο

∆υτικά από το αραξοβόλι του Θόλου, σε χώρο µε έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα από την Νεοανακτορική (ΜΜ ΙΙΙ - ΥΜΙ, 1700-1450 π.Χ.) περίοδο, όπως αποκαλύπτει η επιφανειακή έρευνα του αρχαιολόγου D. C. Haggis, βρίσκεται ο µονόκλιτος καµαροσκεπής ναός της Ανάληψης του Κυρίου. Είναι κτισµένος στο µέσο οικοδοµικών κατάλοιπων συγκροτήµατος οικιών που η κεραµική τους χρονολογείται στους µινωϊκούς (ΠΙ-ΙΙ, ΜΜΙ-ΙΙ, ΜΜΙΙΙ-ΥΜΙ, 2600-1450 π. Χ.) καθώς και στους ρωµαϊκούς-παλαιοχριστιανικούς χρόνους. Σε απόσταση 3 µ. από την ΒΑ γωνία της εκκλησίας της Παναγίας, η Αµερικανίδα αρχαιολόγος Harriet Boyd το 1900 ανέσκαψε µεµονωµένο τάφο. Οι καθηγητές I. Sanders και ο ∆. Τσουγκαράκης υποστηρίζουν ότι τόσο ο τάφος όσο και τα οικοδοµικά λείψανα που διακρίνονται κάτω από τη σύγχρονη εκκλησία ανήκαν σε παλαιοχριστιανική βασιλική. Ο ναός έχει επικρατήσει να ονοµάζεται από τους ντόπιους ως ναός της Παναγίας στον Θόλο, κατά την παράδοση της Κρήτης, που σε πολλές περιπτώσεις αποκαλεί τους ναούς που είναι αφιερωµένοι στην Ανάληψη του Κυρίου, ναούς της Παναγίας, προφανώς επειδή, στην ορθόδοξη απεικόνιση της Αναλήψεως, η Παναγία δεσπόζει στο µέσο των Αποστόλων. 

Σε ενετικές συµβολαιογραφικές πράξεις, και συγκεκριµένα στο κατάστιχο του παπα-Ανδρέα Γαλανού, που καλύπτει τη χρονική περίοδο από το 1614 έως το 1644, µαρτυρείται ως Μονή της Παναγίας στους Θόλους. «Ο λαµπερότατος αφέντης Ανδρέας Μουδάτσος, της βενετοκρητικής αρχοντικής οικογένειας των Μουδάτσων, παραχωρεί στις 5 Ιουλίου 1622 το µοναστήρι της Υπεραγίας Θεοτόκου στους Θόλους, µε όλα του τα χωράφια και τις ελιές του, στον παπα κυρ-Σήφη Φράγκο του ποτε Κωνσταντή». Πρόκειται µάλλον για κτίσµα της ενετικής περιόδου. Η είσοδος στον ναό γίνεται µε θύρα που ανοίγεται στη νότια πλευρά µε ηµικυκλικό ανακουφιστικό τόξο πάνω από αυτή. Το υπέρθυρο και οι παραστάδες αποτελούνται από επιµήκη λαξευµένα πελέκια από γκρίζα σιδερόπετρα. Το Ιερό Βήµα χωρίζεται από τον κυρίως ναό µε ένα ιδιαίτερης τέχνης τέµπλο και φορητές εικόνες, µε χρονολόγηση 1897. Η καθαίρεση ασβεστοχρωµάτων από την τοιχοποιία και από τα λίθινα αρχιτεκτονικά µέλη αποκάλυψε επιτοίχια επιγραφή µε ψιλό βότσαλο που αναφέρει: «Το 1869 εκτίσθη ο ναός της Αγίας Ανάληψης». Προφανώς, την περίοδο εκείνη ο ναός ανακαινίστηκε αφού για κάποιο λόγο είχε υποστεί φθορές. 

Ο ναός εορτάζει την Πέµπτη της Αναλήψεως, και κατά την τοπική παράδοση µετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας ο Ιερέας τελεί Αγιασµό των υδάτων.