Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου - Κοιμητηριακός

Δυτικά των Έξω Μουλιανών και νότια της εθνικής οδού Αγίου Νικολάου-Σητείας δεσπόζει ο Ιερός κοιμητηριακός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Όπως μαρτυρούν τα μορφολογικά αρχιτεκτονικά στοιχεία του κτίσματος, πρόκειται για μονόχωρο καμαροσκεπή ναό, που έχει ανακαινιστεί τουλάχιστον δύο φορές, χωρίς να μπορούμε να προσδιορίσουμε με ασφάλεια τον ακριβή χρόνο ανέγερσής του.

Εξωτερικά εντυπωσιάζει στη δυτική όψη η θύρα με παραστάδες από λαξευμένους δόμους και το μονολιθικό ανώφλι. Συμπληρώνεται με ευθύγραμμο γείσο με εσοχές και τοξωτό λαξευτό υπέρθυρο. Στην εσοχή είναι εντοιχισμένη εγχάρακτη επιγραφή, που μας πληροφορεί για την πρώτη ανακαίνιση του ναού τον Απρίλιο του 1841: 

«1841 ΑΠΡΙΛΗΟΥ ΕΓΥΝΕΝ Α
ΝΚΕΝΙΣΗΣ ΥΣ ΤΗΝ ΚΗΜΗΣΙΝ
ΤΗΣ ΘΕΩΤΟΚΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
ΗΠΟ ΕΞΟΔΟΥ ΝΚΟΛΑΟΥ ΚΑΡΑ
ΒΙΤΑΚΙ ΙΩΑΝΟΥ ΗΕΡΕΩΣ ΝΙΚΟ
ΛΑΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ ΤΟΝ ΠΑΡΑ
ΚΙΝΙΤΟΝ ΚΕ ΛΙΠΟΝ ΤΟΝ ΒΟΥΘΗΑ
ΣΑΝΤΟΝ ΕΥΣΕΒΟΝ ΧΡΙΣΤΗΑΝΩΝ (sic)». 

Η δυτική όψη συμπληρώνεται από λιθόγλυπτο στρογγυλό διάτρητο ακτινωτό φεγγίτη. Στη νότια όψη υπάρχει μικρό λίθινο παράθυρο με εξέχον κυματοειδές γείσο, και ακριβώς πιο πάνω στη βάση της οροφής έχει κατασκευασθεί μονόλοβο καμπα­ναριό με μονοκόματους μαύρους σκληρούς λίθους με δυσδιάκριτη χαραγμένη επιγραφή «ΕΡΓΟΝ .... ΕΠΙ ΙΕΡΕΑ Γ. ΜΑΣΤΟΡΑΚΗ 1932». Στρογγυλός φωτιστικός φεγγίτης λίθινος έχει ανοιχθεί και στην ανατολική όψη του ναού, πάνω από την αψίδα του Ιερού Βήματος, με το λαϊκότροπο φωτιστικό σκαλιστό αγιοθύριδο.

Εσωτερικά ο ναός στηρίζεται στο χαρακτηριστικό σφενδόνιο των μονόχωρων ναών της Κρήτης. Εντυπωσιάζει το αριστοτεχνικό ξυλόγλυπτο τέμπλο, κατασκευασμένο από επιδέξιο νιταδώρο με βαθύ σκάλισμα και διάφορες παραστάσεις από το φυτικό βασίλειο. Επιστέφεται από τον εξαιρετικής τέχνης σκαλιστό σταυρό και τα λυπηρά, καθώς και τους χαρακτηριστικούς σκαλιστούς δράκοντες, εξέχοντα δείγματα της ξυλογλυπτικής τέχνης του 19ου αι. στην Κρήτη. Στη βάση του σταυρού και ανάμεσα στους δράκοντες έχει αναγραφεί και η χρονολογία «1882 ΜΝΗΣΘΗΤΙ ΚΥΡΙΕ ΤΩΝ ΔΟΥΛΩΝ ΣΟΥ ΤΩΝ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ». Το εικονογραφικό πρόγραμμα εκτείνεται σε τρεις ζώνες. Στο κάτω έχουν ζωγραφισθεί οι παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη, έργο δυτικότροπου λαϊκού ζωγράφου πιθανόν των αρχών του 20ού αι.: Η συμβουλή του Θεού προς τους πρωτοπλάστους, η εξορία του Αδάμ και της Εύας εκ του Παραδείσου και ο Κάϊν φονεύων τον Άβελ. Στο μεσαίο διάζωμα δεσπόζει η εικόνα του ένθρονου Χριστού, αχρονολήγητο έργο της εποχής που φιλοτεχνήθηκε το τέμπλο στα τέλη του 19ου αι. Η σειρά αυτή συμπληρώνεται από την εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (δέηση Ν. Ε. Οικονομάκη και Δεσποίνης, το γένος Τριανταφύλλου) και της Αγίας Αικατερίνης, έργα του αγιογραφικού οίκου Ευθυμίου Ιερομονάχου της συνοδείας Μαρκιανού από τη Σκήτη της Ιεράς Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους, το έτος 1934. Η θύρα του τέμπλου είναι περίτεχνη και κοσμείται από τα σκαλιστά βημόθυρα, ζωγραφισμένα με τους τέσσερις Ευαγγελιστές σε δύο ζώνες, ενώ εντυπωσιάζει και η μορφή του Χριστού ευλογούντος, πάνω σε μουσαμά πίσω από τα βημόθυρα, έργα ανώνυμου δυτικότροπου λαϊκού ζωγράφου πιθανόν των αρχών του 20ού αι. Ο ίδιος ζωγράφος, μέσα σε κυκλικές αχιβάδες στο επάνω διάζωμα έχει ζωγραφίσει τους Δώδεκα Αποστόλους να κρατεί ο καθένας το διακριτικό του σύμβολο, όπως και τους Προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης μέσα σε διακοσμημένα μετάλλια στο σκαλιστό μεσαίο διάζωμα του τέμπλου. 

Ο ναός μετετράπη σε κοιμητηριακό στις αρχές του 20ού αι., όταν σταμάτησαν να θάβονται οι κεκοιμημένοι στο κοιμητήριο του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου στο «Πάνω Χωριό», επειδή εφαρμόσθηκε ο σχετικός νόμος της Κρητικής Πολιτείας, για αναγκαστική μεταφορά των κοιμητηρίων εκτός των προκαθορισμένων ορίων των οικισμών, για λόγους υγιεινής. Οι τάφοι βρίσκονται ανατολικά του κοιμητηριακού ναού, ενώ στη δυτική πλευρά του βρίσκεται ο τάφος του μακαριστού και πολλά μοχθήσαντος για την Ενορία Έξω Μουλιανών κατά τον 20ο αι. Ιερέως Γεωργίου Ι. Μαστοράκη (1882-1975), πρώην Εφημερίου της Ενορίας και παππού του Σεβ. Μητροπολίτου Πριγκηποννήσων κ. Ιωσήφ (Χαρκιολάκη).