Ναός Αγίων Θεοδώρων

Ο Ιερός Ναός των Αγίων Θεοδώρων βρίσκεται στην ομώνυμη περιοχή πλησίον της εθνικής οδού Αγίου Νικολάου-Σητείας, νοτιανατολικά του οικισμού των Έξω Μουλιανών και στην κορυφή ενός λόφου ανάμεσα σε ελαιώνες με εξαιρετική θέα.

Ο καθηγητής της βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης κ. Γεώργιος Φουστέρης περιγράφει το σημαντικότατο αυτό μνημείο ως εξής: «Οι Άγιοι ­Θεόδωροι στα Έξω Μουλιανά είναι ένα ιδιότυπος μονόχωρος ναός που διατηρεί στοιχεία μιας ενδιαφέρουσας οικοδομικής ιστορίας τουλάχιστον τριών φάσεων. 

Πιο συγκεκριμένα, ο μικρός αυτός ναός φέρει έναν κεντρικό τυφλό θόλο (φουρνικό η ασπίδα) που στηρίζεται μέσω λοφίων (σφαιρικών τριγώνων) σε ένα σύστημα τεσσάρων τόξων. Τα δύο από αυτά είναι ενσωματωμένα στον νότιο και βόρειο τοίχο, ενώ τα άλλα δύο (ανατολικά και δυτικά) είναι ελεύθερα λαξευτά. 

Εκτός από τον κεντρικό θόλο, η υπόλοιπη κάλυψη του ανατολικού και δυτικού τμήματος του ναού γίνεται από ξύλινη δίρριχτη στέγη. Είναι σαφές, ωστόσο, ότι οι στέγες αυτές αντικατέστησαν κτιστές καμάρες μετά από την κατάρρευση της ανωδομής. Οι δραστικές μετασκευές μαρτυρούνται ευκρινέστατα όχι μόνον εσωτερικά αλλά και στην εξωτερική τοιχοδομία. 

Με μία αρχική συνεκτίμηση των ενδείξεων αυτών, φαίνεται ότι ο αρχικός ναός, ιδίων διαστάσεων με τον σημερινό αλλά αγνώστου τύπου, μετά από μία καταστροφή ανακατασκευάστηκε σε δεύτερη φάση ως συνεπτυγμένος σταυροειδής εγγεγραμμένος, δηλαδή τρουλαίος επιμήκης με συνεπτυγμένα τα δύο σκέλη της εγκάρσιας κεραίας του σταυρού. 

Μετά από νέα κατάρρευση του μεγαλύτερου μέρους της ανωδομής, ο ναός σε τρίτη φάση μετασκευάστηκε στη σημερινή του μορφή με τυφλό θόλο στη θέση του τρούλου, ενώ οι δύο καμάρες της κατά μήκος κεραίας αντικαταστάθηκαν από ξύλινες στέγες. 

Για τη χρονολόγηση των παλαιοτέρων φάσεων ελλείψει στοιχείων μπορούμε να κάνουμε μόνον υποθέσεις. Η νεότερη φάση θα πρέπει να πραγματοποιήθηκε μερικές δεκαετίες πριν, στα τέλη του προηγούμενου αιώνα». 

Το τέμπλο είναι λιτό και λαϊκότροπο, έργο του σύγχρονου Σητειακού ξυλογλύπτη Εμμανουήλ Μαρουκλή, με ελαφρύ σκάλισμα από το φυτικό βασίλειο στην επάνω ζώνη. Επίσης, οι φορητές εικόνες είναι αγιογραφημένες από σύγχρονο αγιογράφο και εκτείνονται σε μία σειρά.

Ο αύλειος χώρος, από τον οποίο υπάρχει θέα προς όλα τα σημεία του ορίζοντα μέχρι το Κρητικό πέλαγος, είναι στρωμένος με φυσική πέτρα της περιοχής και περιβάλλεται από χαμηλό πέτρινο περιτοίχισμα.

Ο αρχιτεκτονικά ασυνήθιστος βυζαντινός αυτός ναός, υπήρξε, σύμφωνα με μαρτυρίες γραπτές και προφορικές, ερειπωμένος για αιώνες. Αρχικά το έτος 1983 εκδηλώθηκε ενδιαφέρον από την Ενορία Έξω Μουλιανών να ανακατασκευασθεί. Το έτος 1987, με τις υποδείξεις της τότε 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, άρχισαν οι εργασίες αναστήλωσης από ντόπιους εμπειροτέχνες, οι οποίες ολοκληρώθηκαν το έτος 1993. Τα ιερά εγκαίνια του ανακαινισμένου ναού έγιναν από τον Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιο (Πολίτη) τα πρώτα έτη της αρχιερατείας του.